یادی از بانوی اول تئاتر ایران اولین کارگردان زن تئاتر ایران دوازدهم دیماه سالروز درگذشت زنده یاد ” مهین اسکویی “

یادی از بانوی اول تئاتر ایران  

 اولین کارگردان زن تئاتر ایران ” مهین اسکویی “

 
“در۱۵ سال اخیر ، افزایش سطح سواد و دسترسی آسان به بهداشت از جمله پیشرفت هایی است که ایران در حوزه ی زنان به آن ها دست یافته است . به طوری که براساس آمار ، میزان سواد زنان از ٪۷۸ به ٪۹۸ رسیده است “…” درحالی که ایران هنوز به کنوانسیون حذف همه ی اشکال تبعیض علیه زنان نپیوسته است …”(۱)
ازسال های وقوع انقلاب مشروطیت به این سو- که حدودا مقارن است با  ورود ایران به میدان مدرنیته – ، حضور زن  درعرصه ها ی جامعه به دلیل استحکام سنت های کهن با تانی و تاخیر صورت گرفت  . حتی مدرن سازی شتابزده و مصنوعی جامعه در دوره ی پهلوی اول ، مانند اقدام سطحی کشف حجاب اجباری ، تشکیل فرمایشی اجتماعات  و حضور نمایشی زن درآن ها ، تاسیس دانشگاه ، تعطیل اجباری تعزیه یا نمایش سیاه بازی ، ونقالی و پرده خوانی و  تشویق روز افزون مردم به بی اعتنایی به سنت ها  و پذیرش سریع مدرنیته ،و… علی رغم همه این تلاش ها که توسط رضا شاه صورت گرفت ،  جامعه سنتی مقاومتی آشکار و پنهان ازخود نشان می داد  . یکی ازعرصه های  مقاومت جامعه ، قبیح دانستن  حضور زن در نمایش بود . بدین لحاظ در آن زمان ، در نمایش ها غالبا مردان درلباس زنان ظاهر می شدند : ” به دلیل حرمت ها ، این دسته ها را فقط مردان می گرداندند وزنان به هیچ روی در آن ها جایی نداشتند . نقش های زنان را جوانان تازه سال و نازک صدا بازی می کردند “(۲)
اما علی رغم مقاومت سرسختانه در برابر مدرنیته ، بعد از سرکار آمدن رضا شاه ، و برچیده شدن بساط قاجاریه ، مدرن سازی شتاب بیشتری گرفت .جامعه دچارنوعی ناهمگونی وبی شکلی می شد .تک وتوک  زن ها با ترس و احتیاط این جا و آن جا حاضرمی شدند با این پشت گرمی که دولت حامی آن هاست ؛ نقش خود را کم و کم ایفا می کردند . بررسی حضورتاریخی زن دراین مقطع  در عرصه ی نمایش ، نگاهی هرچند گذرا به شرایط تاریخی حاکم براین دوران را ضروری می نماید .
بعد ازجنگ جهانی دوم و پیروزی متفقین و کنار گذاشتن رضاشاه و آوردن پسرش محمد رضا پهلوی که در سویس تحصیل کرده بود وبامظاهر تمدن غرب آشنا شده  ، و تمایل زیادی به نوگرایی در جامعه از خود نشان می داد ، مدرن سازی ایران شتاب بیشتری یافت . قشرهای تحصیل کرده و مدیران بالای نظام جدید جایگزین شده ،  جاده ای هموار تر از تغییر شکل و ساختار اقتصادی واجتماعی ایران نیافتند . دستور روز متفقین و در راس آن ها امریکا و انگلیس که سرنخ همه ی این بازی ها در دست آن ها قرار گرفته بود ، این بود که ضمن بهره گیری مستقیم از  منابع ایران و تبدیل آن  به  جامعه ای مصرفی و بازار کالاهای کشورهای ذینفع واستقرار آن در اردوی سرمایه  ، ازایران   سنگر محکمی در مقابل هجوم همسایه شمالی   که پس از انقلاب اکتبر  برای صدور انقلاب ،  به ایران چشم دوخته بود بسازند . این امردر ایرانی که هنوز در کلیت خود درگیر مناسبات عشیره ای و ارباب رعیتی بود ، اگرچه به دشواری اما با تانی صورت می گرفت ( اکثریت دانشجویانی که  رضا شاه برای تحصیل به فرنگ فرستاده بود و فارغ التحصیلان دانشگاه نوپای تهران ، اینک  برمصادر امور دولتی گماشته می شدند ) کم کم زندگی شهرنشینی که با مدرن سازی ملازمه داشت ، گسترش می یافت . با این همه جامعه در درون خود دچار تضاد و دوگانگی درعمل  بود . سنت ها سرسختی نشان می دادند . جامعه  ازیک سو استفاده از مواهب مدرنیته رامناسب تشخیص  داده ، به سرعت  شکل معیشت خود را تغییرمی داد ، از سوی دیگردرپذیرش بعضی از مظاهرآن  جان سختی نشان می داد  . یکی از عرصه های مقاومت جامعه در مقابل حضور زن درعرصه ” نمایش ” بود : ” اکثریتی از مردم ، زن های بازیگر را بد کاره وحتی فاحشه می دانستند و ورود زنان به دسته های مطرب و تقلید چی ، اینان را بیش از پیش بد نام کرد ؛ چنانکه درسی ساله ی اخیر دیگر کلمه مطرب یا مقلد ، خود ، معادل بد نام و بد کاره بود .” (۲)
دراین فضا ، تکلیف گروهی که می خواست  نمایش کارکند ، که  حضور زن ، یکی از ارکان بلافصل آن بود ، روشن بود ! در آن زمان  خانواده ها ، (حتی  تحصیل کرده ها ) ، مانع حضور دختران یا خواهرانشان در صحنه نمایش  می شدند . وبعضی به سختی حاضر به این کاربودند .
” درکنار همه مسئولیت هایی که در زمان نمایش ” تانیا ” به کار گردانی بانو مهین اسکویی  به عهده ام بود ، باید در زمان تنفس ، بین پرده دوم و سوم ، در فاصله ی بیست دقیقه ، بازیگر نقش ” دوسیا ” را به منزلش می رساندم . منزل او ، در خیابان شاه سابق ، (جمهوری فعلی ) بود . مادر او ، به این شرط به دخترش اجازه داده بود در نمایش بازی کند که شب ، تنها به خانه بازنگردد . چون در صحنه ی هفتم بازی داشتم ، نمی توانستم گریم خود را پاک کنم . لذا ، فقط کتی می پوشیدم و راه می افتادم . در میان راه ، هر گاه چراغ قرمز می شد ، مردم با تعجب نگاه می کردند و شاید به این می اندیشیدند که این مرد عجیب و غریب بااین دختر جوان به کجا می رود ؟! (۳)
با وجود این تضاد ها ، پذیرش مدرنیته ، در جامعه ی تحصیل کرده که نیاز روز را حس می کرد وهماهنگی با مواهب آن را لازمه زندگی نوین  می دید و می خواست فرزند زمانه ی خویش باشد  ، سریع تر اتفاق می افتاد . واین خود در جامعه آن روز یک ساختار شکنی و پشت کردن به الگو های دیرین به حساب می آمد .اما درضمن خالی از خطر ترد خانواده و انگشت نما شدن هم  نبود . جامعه در اکثریت قریب به اتفاق خود آن را نمی پذیرفت .
” استاد نوشین اوایل ، از نداشتن بازیگرزن در عذاب بود و ترفند های فراوانی برای جذب بانوان با استعداد به عالم تئاتر می زد . اما اغلب آن ها دچار اختلاف خانوادگی می شدند که ترد خانواده کمترین آن بود . چه نوابغی که در قدم های اول ناکام می ماندند . حفظ آبروی خانواده برای آنان مرجح به هنر تئاتر می شد و کنار می کشیدند. نوشین که خود با یک بانوی هنر مند ارمنی ( لرتا ) ازدواج کرده بود ، از نظر مردم آن روزگار ، به دلیل ارمنی بودن لرتا ، مجوز حضور خانمش صادرشده بود . اما همین خانم برای این که از تئاتر بیرون بیاید از در مخفی پشت ساختمان و با  چادر مشکی و همراه  بیرون می رفت .
” یک روز استاد نوشین در جلسه تمرین رو به گروه مردانه اش کرد و گفت : شما هنرمند و روشنفکر هستید وبامردم عادی تفاوت دارید . باید انقلابی عمل کنید .  ازدواج کنید و خانم های تان را برای بازیگری به تئاتر بیاورید . تا قبح  کارکردن خانم ها در تئاتر  بشکند و مردم با شما که خانوادگی کار می کنید الفت بیشتری  بگیرند و شما را از خود بدانند .  کسی را یارای مخالفت در مقابل منطق و استدلال نوشین نبود .با نفوذی که او در شاگردان و بازیگرانش داشت ، مجرد ها  ترغیب شدند این کار را که براستی در جای خود انقلابی بود در اسرع وقت  انجام دهند  . به دنبال این رهنمود  تاریخی تئاتر این مملکت ، چند تن از اعضاء گروه ازدواج کردند و خانم هایشان را به تئاتر آوردند . من  برای  تئاتر به صید شکاری مناسب رفتم  و دام خود را بر سر راه  “مهین عباس  طاقانی” هفده ساله پهن کردم و از آن جا که این  شکار، خود از استعداد  فکری و ذوقی وجسمی ذاتی برخوردار بود  و در خانواده ای هنری پرورش یافته بود ، ( مهین ، نوه ی بانو روحبخش خواننده و خواهرپوران ، خواننده ی آتی بود) با حضور در کلاس های نوشین  ، با نام مستعار ” سیهلا ” به زودی  به مهارت بازیگری و شهرت دست یافت و  به یکی از چهره های محبوب و جوان عرصه ی تئاتر آن زمان بدل  شد .” یکی دیگراز اعضای گروه حسین خیرخواه با توران مهرزاد ازدواج کرد وبعد از چند ی مهرزاد همسر حسن خاشع شد . عزت الله انتظامی با بانو فاطمه روستا با نام مستعار ” فلورانتظامی ” که در تئاتر سعدی در نمایش های ” شنل قرمز ” ، ” تارتوف ” ، ” از طبع خارج شد ” و ” مونتسرا” ایفای نقش داشته است ” ازدواج کرد . (۴)
خاطره توران مهرزاد ، در یافتن همسر در گروه نوشین ،  بسیار زیبا و لطیف و نشان از صداقت و پاکدامنی دختری شیفته ی بازیگری است ؛ اما هنگام ازدواج اوست وزیرفشارخانواده و افکار عمومی ،  می بایست هرچه زود تر تکلیفش را بازندگی  معین کند :
“نوشین در تئاتر “فرهنگ ” دلسوزانه به من می گفت : از میان این همکاران جوان شوهری برای خودت انتخاب کن تا خانواده ات موافقت کنند که تو در تئاتر بمانی . من در آن سن و سال نوجوانی نمی دانستم  چطور باید شوهر انتخاب کنم . پس از چند روز که همکاران ازدواج نکرده را برانداز کردم ، به استاد گفتم : من هر چه به جوان ها نگاه می کنم ، هیچ کدام از من خواستگاری نمی کنند . استاد گفت : نباید اخم کنی . از روز بعد با لبخند مصنوعی ، چنان ناشیانه با پسرها روبرو شدم که اصلا جواب مثبتی دریافت نکردم . نوشین نه تنها هنر بازیگری را به من آموخت ، بلکه احساس زن بودن و مورد توجه قرار گرفتن را هم به من یاد داد .” (۵)
“نوشین همیشه به شاگردانش می گفت : تئاتر در کشور ما هنوز جایگاه شایسته خود را نیافته است و ما باید از تئاتر اعاده حیثیت کنیم . محیط تئاتر باید پاک و منزه باشد . هنرپیشگانی را که معتاد به الکل یا تریاک بودند به همکاری دعوت نمی کرد . به ویژه از خانم های بازیگر که چندان خوشنام نبودند شدیدا پرهیز می کرد . به شاگردانش توصیه می کرد با ختران با استعداد ازدواج کنند و باهمسرشان در گروه کار کنند تا خانواده ای که برای تماشای تئاتر به سالن وارد می شود ، احساس کند که خانواده ای هم روی صحنه ایفای نقش می کند . وقتی سوال می کردیم : مگراشکالی دارد خانمی که هنوز ازدواج نکرده یا شوهرش عضو گروه نیست با ما همکاری کند؟ پاسخ می داد : اصولا اشکالی ندارد اما چون در گذشته گروه های تئاتری بنا چار مجبور بودند با زنانی همکاری کنند که چندان خوشنام نبودند ، ما باید با این تمهید چنان محیط پاکی در صحنه تئاتر بوجود آوریم تا رفته رفته خانواده ها به دخترانی که شیفته ی تئاتر هستند اجازه دهند که در تئاتر فعالیت داشته باشند . خانم های خوشنامی که در دهه ی اول و دوم ۱۳۰۰ در تئاتر فعالیت داشتند عبارت بودند از: ملوک حسینی همسرآقای حسینی ، بانو لرتا که همسر خود نوشین بود وزن بافرهنگ و باسوادی بود و چندین سر وگردن با دیگران فاصله داشت ، ایران دفتری همسرآقای دفتری ، بانوچهره آزاد که شوهرش دکتر روشنفکری بود ، خانم فضلی همسر آقای فضلی ، دختران فضل الله بایگان ، هایده و مرسده بایگان که در کنار پدرشان در تئاتر شرکت داشتند .بعداز شهریور ۱۳۲۰ عده ی زیاد تری از بانوان خوشنام به تئاتر روی آوردند نظیر عصمت صفوی، بانو هورفر پرخیده ، توران مهرزاد که همسر حسن خاشع بود . ایرن زازیانس که همسر محمد عاصمی بود ، مهین اسکویی ، که همسرمصطفی اسکویی شد . اعلم دانایی ، مهین دیهیم ، ایران بزرگمهر ، ملکه حکمت شعار ، ملکه رنجبر و…(ودر جای دیگر ) خانم خامنه ای ، یوسفی ، ریاحی ، همسر جلال ریاحی ، همسراول انتظامی ، و دیگران که ممکن است ذهن فراموشکار من از قلم انداخته باشد . ” (۷)
دهه بیست ، دهه پرتلاطمی بود . جامعه دستخوش تحولات و دگرگونی های غیر قابل پیش بینی بود . سال ۱۳۲۷ در جریان ترور ناکام شاه ، فعالیت  گرایش های فکری غیر قانونی می شود  و تنها تئاتر  متمایل به این جریان  را می بندند . و فعالین درجه اول و در راس آن نوشین را دستگیر و به زندان می اندازند . گروه از هم پاشیده می شود . اما بعد از چند ماه گروه دیگری از باقی ماندگان  تشکیل ، و این بار نمایش هایی را برای شهرستان ها تدارک می بینند  . ولی این تلاش ها ثمر بخش نمی شود و هیچ گاه به مرتبه ی گروه اول نمی رسد . و سرانجام مهین و مصطفی تصمیم می گیرند  ازکشور خارج شوند .
سال ۱۳۲۹ کشور را به قصد تحصیل در رشته تئاتر در فرانسه ترک می کنند . آن ها ابتدا می خواهند نزد اساتید فرانسوی تلمذ کنند اما همانطور که بانو مهین در خاطرات خود تعریف کرده خواهر” بزرگ علوی ” نویسنده معروف مقیم پاریس به آن ها می گوید اگر می خواهید در عالم تئاتر چیزی یاد بگیرید چرا به قله ی تئاتر دنیا ، یعنی مسکونمی روید ؟ خواهر “بزرگ علوی ” آن ها را کمک و تشویق می کند که به مسکو بروند . و این زن و شوهر وارد دانشکده هنرهای نمایش مسکو ” لوناچارسکی” می شوند و دنیای شگفت انگیز جدیدی جلوی روی خود می بینند . بانو مهین با درجه ممتاز در رشته ی کارگردانی تئاتر فارغ التحصیل می شود .
ایران سال ۱۳۳۶ زیرسایه ی  خفقان بعد از کودتا است . زن و شوهر که تمایل زیادی دارند به ایر ان مراجعت کرده و به فعالیت تئاتری بپردازند ،  مجبور به اقامت  در آلمان غربی می شوند ولی سرانجام در  سال ۱۳۳۷ موفق می شوند  به ایران باز گردند . آن ها به محض ورود به ایران ،  گروه ” آناهیتا” را تاسیس و شاگردانی  تربیت می کنند ، و با همین شاگردان نمایش های متعددی را کارگردانی و به صحنه می آورند .
با قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ، اوضاع سیاسی کشور پیچیده تر می شود . دولت و سردمداران هنر وقت بعد از کودتا ، با تشکیل وزارت فرهنگ و هنر ، همه هنرها را زیر نظارت خود و در چارچوب انحصاردولتی و اداری خود می خواست  ، درهای استخدام را به روی هنرمندان  بازمی کند واگر گروهی می خواست آزاد بماند  ،برای ادامه حیات خود  می بایست ” وابسته  به  وزارت فرهنگ و هنر”  شود  .
از این زمان به بعد ، روز به روز میدان کار برای گروه های مستقل   تنگ ترمی شود . با فراهم آمدن گروه های دولتی ، و رونق بازار کار برای نیرو های مستخدم ، و تنگی فضای کار ومعیشت و  وضعیت بد مالی برای  گروه های آزاد ، تضاد های درون گروهی را دامن می زند  وسرانجام  موجبات جدایی این زوج را درمرداد سال ۱۳۴۴ فراهم می سازد .” در اثر اختلافات مهین و مصطفی اسکویی ، یکی از با ارزش ترین دوره های فعالیت تئاتری آناهیتا خاتمه یافت و اسکویی ها با جدایی هنری خود هر یک راه جدیدی در پیش گرفتند .”(۸)
زمانه ، دوره ی جدیدی از فعالیت را برای این دو هنرمند ، این بار جدا از یکدیگر رقم می زند .بانو مهین برای ارتزاق ، به عنوان مترجم زبان روسی  در ذوب آهن استخدام می شود . اما در همین ایام ،  چند نمایش زنده تله ویزیونی را کارگردانی می کند ( جالب این که نه مهین و نه مصطفی با وجود تحصیلات و سابقه ی کاری درخشان در زمینه ی تئاتر ، مانند شاگردان اسبقشان استخدام وزارت فرهنگ و هنر نمی شوند ) اما شور وشوق کار تئاتر ،  سرانجام ،با همکاری چند تن از شاگردان گروه سابقش ،در سال ۱۳۴۸ اقدام به تاسیس گروه              ” زمان ” می کند  و نمایش های صاعقه ، را در تالار موزه ، و شهرستان ها ،به اجرا در می آورد . در همین سال ازدواج مجدد می کند . نمایش خرس و خواستگاری را در سال ۱۳۵۰در تالار موزه ، و نمایش  دراعماق را در سال ۱۳۵۳در تالار فردوسی دانشگاه تهران ، و نمایش سه خواهر رادر سال ۱۳۵۶در تالارسنگلج ( ۲۵ شهریورسابق ) به اجرا در می آورد .
بعد از انقلاب پس از ده سال سکوت ، در سال ۱۳۶۷با تشویق بعضی از دوستان به کارگردانی نمایش ” تاریکی های سرکش ” دست می زند که حتی در دوره ریاست شخص دلسوزی چون علی منتظری ،توسط اطرافیانش
” بازبین های وقت “، ضعیف تشخیص داده شده ، اجازه ی نمایش نمی یابد . از آن پس با نو مهین دیگر کارگردانی را کنار می گذارد ، و  فقط به کار ترجمه و آموزش بازیگری در” منزل ” خود می پردازد . ترجمه و چاپ  سه جلد کتاب  با ارزش  “کار هنرپیشه روی خود” و “کارهنرپیشه روی نقش ” اثر گرانقدر کنستانتین سر گیویج استانیسلافسکی محصول ده سا ل آخر عمر پر بار اوست  .
اما همچنان درحسرت داشتن یک گروه منسجم و اجازه اجرای کاری در یک تئاتر کوچک ، در دی ماه ۱۳۸۴ در بیمارستان پاستور نو  با زندگی وداع می گوید .

(۱)    “سودابه احمد زاده ” مسئول صندوق جمعیت سازمان ملل ،در روزنامه حیات نو، به مناسبت روزجهانی زن (۸ مارس) ، سه شنبه ۲۷ اسفند ۱۳۸۷شماره ۱۷۰۹
(۲)    بهرام بیضایی ، نمایش در ایران ص ۱۱۷
(۳)    نمایش درایران ص ۲۰۰
(۴)    گفتگو سرکلاس های مصطفی اسکویی
(۵)     ازکتاب تراموایی به نام توفان “فریدون پارسا نژاد” از شاگردان اسکویی ص۱۸۵
(۶)    خاطرات بانو توران مهرزاد از کتاب  یاد نامه عبدالحسین نوشین
(۷)    جادوی صحنه . اعظم کیان افراز ص ۸۴
(۸)    یاد نامه عبدالحسین نوشین ص ۷۰ و۷۹
(۹)    تراموایی به نام توفان ص۲۱۶


اُسکویی \ oskuy(ˀ)i\ ، مصطفى (۱۳۰۲-۱۳۸۴ش/ ۱۹۲۳-۲۰۰۵م)، بازیگر، کارگردان، مدیر، مدرس و پژوهشگر تئاتر.

 اسکویی در محلۀ سنگلج تهران دیده به جهان گشود. او از فارغ‌التحصیلان دورۀ سوم هنرستان هنرپیشگی تهران بود و در آنجا از آموزشهای استادانی چون علی نصر، عنایت‌الله شیبانی، فضل‌الله بایگان، مهدی نامدار و عبدالحسین نوشین (بنیادگذاران تئاتر نوین ایران) بهره‌مند شد (اسکویی، مصطفى، سیری…، ۲۸، ۳۳۳-۳۳۴، ۳۳۷، ۳۵۸، ۳۹۶؛ نیز نک‍ : نصیری‌فر، ۲۹۶- ۲۹۸، ۳۰۷-۳۰۸). در فاصلۀ سالهای ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۳ش، اسکویی با بازی در نمایشهای تماشاخانه‌های گوهر و هنر، تجربه‌ها و موفقیتهایی به‌دست آورد، تا آنجا که در ۱۳۲۳ش، نوشین برای افتتاح تئاتر جدیدش در تهران (تئاتر فرهنگ) و اجرای نمایش «وُلپُن» ــ نوشتۀ بِن جانسِن (جانسون) ــ او را به خدمت گرفت. ازآن‌پس، اسکویی یکی از بازیگران رسمی و همیشگی گروه نوشین به‌شمار می‌رفت (نک‍ : اسکویی، مصطفى، همان، ۳۸۳، ۳۹۷، ۳۹۹، ۴۰۲-۴۰۳). اسکویی در ۱۳۲۴ش با مهین عباس طاقانی (بعداً: مهین اسکویی) ازدواج کرد.

نخستین همکاری این زوج جوان در گروه نوشین، نمایش «ولپن» بود. این نمایش با درخشش بازیگری هر دو، به‌ویژه مهین (آن روزها با نام صحنه‌ایِ «سهیلا») در نقش «کلمبا»، فصلِ نوینی را در زندگی آنها آغاز کرد (همان، ۴۴۲-۴۴۸؛ نیز نک‍ : همو، پژوهشی…، ۳۰۰).
در ۱۳۲۷ش، در پی دستگیری نوشین (نک‍ : خامه‌ای، ۱۹۴-۱۹۶)، تعطیلی تئاتر فردوسی و توقف کار گروه نوشین، اسکویی به‌همراه همسرش برای ادامۀ تحصیل تئاتر به فرانسه رفت و پس‌از گذراندن دورۀ یک‌سالۀ بازیگری در کنسرواتوار پاریس، برای فراگیری هنر کارگردانی، راهی مسکو شد (اسکویی، مصطفى، همان، ۶۲۰-۶۲۱، ۶۲۳). آن دو طی اقامت شش‌سالۀ خود در مسکو، زیر نظر یوری زاوادسکی به آموختن فنون بازیگری و کارگردانی برپایۀ سیستم کُنستانتین استانیسلاوسکی (ه‍ م) پرداختند (نک‍ : همو، پژوهشی، ۲۳۲-۲۳۳، «از اولین…»، ۶۲).
اسکویی در ۱۳۳۷ش، پس‌از بازگشت به ایران، هنرکده و گروه تئاتر آناهیتا را تأسیس کرد. او در این زمان، به‌جز آموزش بازیگری منطبق با سیستم استانیسلاوسکی، نمایشهایی را نیز بر روی صحنه برد (همان‌جا؛ همو، سیری، ۶۳۲-۶۳۳). نخستین نمایش گروه تئاتر آناهیتا «اُتِللو» (نوشتۀ ویلیام شکسپیر) بود که در اسفندماه ۱۳۳۷ به روی صحنه رفت (همان، ۶۴۰- ۶۴۸). این نمایش با اجراهای متعددش یکی از موفق‌ترین کارهای گروه نوپای آناهیتا به‌شمار می‌آمد. طی سالهای ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۶ش، اسکویی که هرگز جای ثابتی را برای نمایش کارهایش به‌دست نیاورده بود، در تماشاخانه‌های مختلف تهران نمایشهایی را به روی صحنه برد، ازجمله «خانۀ عروسک» (نوشتۀ هِـنریک ایبسِن)، «طبقۀ ششم» (نوشتۀ آلفرِد ژاری)، «هیاهوی بسیار برای هیچ» (نوشتۀ شکسپیر)، «تراموایی به‌نام هوس» (نوشتۀ تنسی ویلیامز)؛ «روبهکها» (نوشتۀ لیلیِن هِـلمِن)؛ «سلمانی شهر سویل» و «عروسی فیگارو» (نوشتۀ بومارشه). بیشتر این نمایشها به دعوت شرکت ملی نفت در شهرهای مناطق نفت‌خیز نیز اجرا شد که با موفقیت همراه بود (نک‍ : همو، پژوهشی، ۲۵۰-۲۵۵، سیری، ۸۰۹-۸۲۴).
در ۱۳۴۷ش، اسکویی برای تدریس بازیگری و کارگردانیِ تئاتر به دانشگاه تهران دعوت شد. این همکاری تا ۱۳۵۱ش ادامه یافت. در این دوران، او با گروه آناهیتا ــ به‌جز اجرای دوبارۀ برخی از نمایشهایی کـه پیش از آن بر روی صحنه آورده بود ــ نمایش «رستم و سهراب» (نوشتۀ ارسلان پوریا) را در تهران و شهرستانها با موفقیت اجرا کرد و در ۱۳۵۱ش، همین نمایش را به‌صورت یک مجموعۀ سه‌قسمتیِ تلویزیونی ضبط کرد که در تلویزیون ملی ایران پخش شد (همو، پژوهشی، ۲۸۳-۲۸۵، ۲۹۷-۲۹۸، «از اولین»، ۶۳).
پس از تعطیلی جامعۀ هنری آناهیتا ازسوی مرکز هنرهای نمایشی در ۱۳۶۵ش، اسکویی سالهای پایانی زندگی خویش را همچنان و خستگی‌ناپذیر درصدد ساخت یک تئاتر خصوصی با برنامه‌ای مشتمل بر آموزش و نمایش به‌صورت مستمر، منظم و علمی، مبتنی بر سیستم استانیسلاوسکی بود که هرگز به این رؤیای آرمانی خویش دست نیافت. او در آبان‌ماه ۱۳۸۴ در تهران درگذشت (یادداشت مؤلف؛ نیز نک‍ : اسکویی، مصطفى، پژوهشی، ۳۳۹-۳۴۰؛ نورایی، جم‍‌ ).
اسکویی در عرصۀ نشریات و تحقیقات هنری نیز فعالیت می‌کرد که ازجملۀ آنها مدیریت وی در مقطعی از دورۀ انتشار مجلۀ آناهیتا (۱۳۲۰-۱۳۳۲ش)، ترجمه و تألیف مقالات تئاتری و نیز کتاب پژوهشی در تاریخ تئاتر ایران بود که نخستین بار در مسکو در ۱۹۹۲م چاپ شد و بعداً با تغییر نام، با عنوان سیری در تاریخ تئاتر ایران، در ۱۳۷۸ش در تهران منتشر شد. همسر مصطفى اسکویی، مهین، نیز پابه‌پای وی در فعالیتهای نظری و عملی تئاتر ایران، ازجمله بازیگری، کارگردانی و ترجمه و تدریس، شرکت داشت.

 مهین اسکویی (۱۳۰۸-۱۳۸۴ش/ ۱۹۲۹-۲۰۰۵م)

بازیگر، کارگردان، مترجم و مدرس تئاتر. او در تهران زاده شد و پیش از ازدواج، مهین عباس طاقانی نام داشت. او در شانزده‌سالگی با مصطفى اسکویی ازدواج کرد (نک‍ : اسکویی، سیری، ۸۵۹) و گرچه در ۱۳۴۴ش از او جدا شد، همچنان تا پایان عمر با نام «اسکویی» (و گاهی «بانو مهین») در عرصۀ هنر نمایش در ایران فعالیت می‌کرد (همان، ۸۶۰، جم‍ ؛ همو، پژوهشی، ۲۹۹).

مهین اسکویی از همان آغاز کار در تئاتر و در گروه نوشین (۱۳۲۴ش)، توانایی خویش را در بازیگری به اثبات رساند. به‌جز «وُلپُن»، نمایشهای دیگری که وی در آنها نقش‌آفرینی کرد، عبارت‌اند از: «روسپی بزرگوار» (۱۳۲۶ش، نوشتۀ ژان ـ پل سارتر)، «مستنطق» (۱۳۲۶ش، نوشتۀ جان بوینتِن پریستلی)، اجرای دوبارۀ «ولپن» در ۱۳۲۶ش، «مردم» (۱۳۲۶ش، برگرفته از نمایشنامۀ توپاز، نوشتۀ مارسِل پُل پانیول)، «پرندۀ آبی» (۱۳۲۷ش، نوشتۀ موریس مِتِرلینک) و سرانجام، «چراغ گاز» (۱۳۲۷ش، نوشتۀ پَـتریک هَمیلتِن)، که همگی به کارگردانی عبدالحسین نوشین اجرا شدند (نک‍ : همو، سیری، ۴۲۹-۴۳۱، جم‍‌ ).
مهین اسکویی که در کنار بازی در تئاتر، از تحصیل نیز بازنمانده بود، پس از تعطیلی تئاتر فردوسی، با دریافت بورس تحصیلی از دولت دکتر مصدق برای ادامۀ تحصیل، به‌همراه شوهرش، ابتدا به پاریس، و سپس به مسکو رفت (نک‍ : اسکویی، مصطفى، پژوهشی، ۲۳۳). او پس از ۷ سال اقامت در روسیه و دریافت دیپلم کارگردانی، در زمستان ۱۳۳۶ش به ایران بازگشت و کار خود را این بار به‌عنوان بازیگر، کارگردان، مدرس و مترجم تئاتر آغاز کرد (همان، ۳۰۰). مهین به‌جز بازی در نمایش «اتللو» (به کارگردانی مصطفى اسکویی، ۱۳۳۷ش)، در ۱۳۳۸ش نمایش «خانۀ عروسک» را با گروه تئاتر آناهیتا به روی صحنه آورد (همان، ۲۳۴-۲۳۵، ۲۵۰؛ همو، سیری، ۸۲۴). بازی درخشان او (در نقش «نورا») به‌همراه کارگردانی هوشمندانۀ وی نظر بسیاری از منتقدان تئاتر را به خود جلب کرد.
مهین پس از جدایی از مصطفى اسکویی (همان، ۸۶۰)، در ۱۳۴۵ش در نمایش «نگاهی از پل» (نوشتۀ آرتور میلِر)، به کارگردانی پرویز بهرام، در تئاتر کسرى نقش‌آفرینی کرد (یادداشت مؤلف) و سپس خود در ۱۳۴۶ش، به‌همراه تنی چند از بازیگران گروه و هنرکدۀ آناهیتا، گروه تئاتر زمان را بنیاد نهاد. او تا ۱۳۵۷ش در عرصۀ بازیگری و کارگردانی فعال بود (نک‍ : همان، ۹۰۴).
معروف‌تـرین کارهای مهین اسکویـی بـا گروه تئاتر زمان ــ بـر صحنه و در تلـویزیون ــ عبـارت‌اند از: «گـرگها و بره‌ها» و «صاعقه» (نوشتۀ اُستروفسکی)، «خرس و خواستگاری» و «سه خواهر» (نوشتۀ آنتون چِخوف)، «کالسکۀ زرین» (نوشتۀ پروسپِر مِریمه)، «صاحب مهمان‌خانه» (نوشتۀ کارلو گُلدونی) و «در اعماق» (نوشتۀ ماکسیم گورکی) (همان‌جا).
مهین اسکویی پس از انقلاب اسلامی، تا پایان زندگی به کار ترجمه و تدریس در زمینۀ تئاتر پرداخت. ازجمله آثار مهم و ارزشمند وی در زمینۀ ترجمه سه مجلد اصلی و حجیم سیستم استانیسلاوسکی در بازیگری تئاتر است (نک‍ : اسکویی، مهین، جم‍ ؛ نیز نک‍ : اسکویی، مصطفى، پژوهشی، ۳۰۰).
حاصل پیوند مصطفى و مهین اسکویی سه دختر بود که از میان آنها، سودابه (۱۳۲۹-۱۳۸۵ش) در تئاتر، و به‌ویژه در عرصۀ بازیگری، موفق و فعال بود (نک‍ : آناهیتا…، ۷). مهین اسکویی در ۱۳۸۴ش در تهران درگذشت.

مآخذ

اسکویی، مصطفى، «از اولین نمایش تا…»، گزارش فیلم، س ۱۰، شم‍ ۱۳۹؛ همو، پژوهشی در تاریخ تئاتر ایران، مسکو، ۱۹۹۲م؛ همو، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران، ۱۳۷۸ش؛ اسکویی، مهین، «تاریخ تئاتر»، آناهیتا (ماهنامۀ هنر و سینما)، شم‍ مختلف؛ آناهیتا (ماهنامۀ فردوسی)، ۱۳۴۱ش، س ۲، شم‍ ۶؛ خامه‌ای، انور، چهار چهره (خاطرات و تفکرات دربارۀ نیما یوشیج، صادق هدایت، عبدالحسین نوشین و ذبیح بهروز)، تهران، ۱۳۶۸ش؛ نصیری‌فر، حبیب‌الله، سیمای هنرمندان ایران (موسیقی، تئاتر و سینما)، تهران، ۱۳۷۴ش بب‍ ، ج ۱؛ نورایی، محمود، «پاییزان برگ زرین تئاتر ایران»، سینما، شم‍ ۷۰۶؛ نیز: یادداشت مؤلف.

بازدیدها: 14

مطالب مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *