دسته: مقالات

    عقرب: کژدم (گزدم؟) در متون کهن طب و داروشناسی و دایرة المعارفی فارسی گاهی از «کژدم» یاد شده و نیز از چگونگی درمان کژدم گزیده سخن رفته است. برخی از تصحیح‌کنندگان این منابع «کژدم» مندرج در نسخ خطی این متون را به «گزدم» تغییر داده‌‌اند. ظاهراً بدان جهت که این جانور با دم می‌گزد، در حالی زنبور و مگس و برخی حشرات گزنده نیش در دم دارند. وانگهی «گز» نام درختی مشهور است، و دانشمندان قدیم بدان توجه داشته‌اند، مرحوم دهخدا نیز ذیل واژه «کژدم» ضمن معرفی این جانور، ذکری از «گزدم» نکرده، و این کلمه را مدخل نگرفته است. لغت عربی «عقرب» علاوه بر «کژدم»، در اصطلاح منجمان نام برج دوم از دوازده برج یعنی «آبان ماه» است. ظاهراً در برخی از قلمروهای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی، کور بودن «عقرب» از باورهای رایج بوده است. به همین دلیل بعضی از شاعران «عقرب» را کور پنداشته‌اند. در برخی از منابع کهن به فعالیت و حرکت «کژدم» و بعضی جانوران در شب اشاره شده است. از باب نمونه، ابویعقوب سبحستانی در کشف المحجوب (رساله‌ای در آیین اسماعیلی از قرن چهارم)، در شرح «علت حرکات حیوانات» از جمله اشاره به همین نکته دارد: «… چون خُرشید به غروب رسد کمتر...

در نهضت مشروطیت، محور اصلی قانون خواهی بود. رد پای این خواست ملی را باید در رساله کوچک مستشار‌الدوله بدست آورد. همه می‌دانیم که در نهضت مشروطه، شعار اصلی عمومی درخواست «عدالت‌خانه» بود. عدالت‌خانه به معنای مجلس قانونگذاری بود. بذر این شعار توسط همین رساله کوچک نهاده شد. رساله‌ای که بسیار مختصر بود ولی موج تأثیرش بسیار بود. عنوان رساله میرزایوسف تبریزی معروف به مستشار ‎‌الدوله، «یک کلمه» بود که نخستین بار در سال ۱۲۸۶ منتشر شد.مستشار‌الدوله سعی در واکاوی علل   عقب‌ماندگی جامعه ایرانی داشت و دنبال یافتن راه رهایی از توسعه‌نیافتگی و استبداد می‌گشت. وی در رساله«یک کلمه» از زبان دوستی که وجود خارجی ندارد، پیشرفت کشور را فقط در یک کلمه و آن هم «قانون» ذکر می‌کند. همان سال‌های نخست پس از مشروطیت برای اهل نظراین سؤال مطرح شد که آیا با قانون همه چیز حل می‌شود؟ یا آنکه که مشکل اصلی جامعه ما قانون نیست، چیز دیگری است؟ در زمان ما هنوز هم این سؤال مطرح است و هرکس شاید در پاسخ به آن نظری بدهد. به نظر اینجانب، مطالعه وضعیت زمانمان به ما می‌گوید که قبل از قانون باید به کلمه‌ای دیگر نه تنها توجه شود، بلکه بهتر است بگوییم از مغز استخوان پذیرفته شود و...

  برخی از بزرگان و زبدگان فرهنگ ایران را باید از شگفتی‌های تاریخ و فرهنگ قلمداد کرد. هر یک برای خود صفاتی دارند و روحیاتی که در هنگام گفت و شنید یا استماع خطابه و ‌حتی دیدار و ضیافت، جلوه‌گری و به مخاطبان گوشزد می‌کند که این آستان، منزلتی دیگر دارد و قدر و قیمتی که در قیاس متعارف نمی‌توان آن را سودا کرد و سود و زیانش را دریافت. بلکه باید لحظه را، سخن را، نکته را، اندرز را، آموزه و برهان را به گوش سر شنید و به گوش جان نیوشید. قبلاً سخن علامه قزوینی را در همین ضمیمه نقل کردم که فرموده‌اند: آن‌گاه کسی بزرگ خواهد شدکه محضر بزرگان را درک کند و شاگردی و فهم در این آستان، فقط آموختن علم و محفوظات معمول نیست، بلکه اشارات و شیوه بیان، تنبّهات و نکات خاص، طرز برخورد با مفاهیم و حتی کیفیات رفتار و نگاه و خوانش و ابراز مطالب و… همه درس آموزند. فره و فرزانگی، والایی و منزلت به ارمغان می‌آورند. پس این آموزه استاد علامه محمد قزوینی را کسانی که با بزرگان و دانشوران یگانه، مجالست و توفیق دیدار برای کسب علم و گفتگو داشته‌اند، خوب در می‌یابند. گاه اقبال و بخت، این زمینه مساعد...

          مرحوم دهخدا، با استناد به « اقرب الموارد و منتهی الارب»، لغت عربی «جراد» به معنی «ملخ» و منسوب به آن «مجرود: کسی که از خوردن ملخ شکم وی دردگین باشد»، «زَرع مَجرود: کِشت ملخ زده»، «مَجرودَة، ارض مَجرودَه: زمین ملخ ناک، زمین بسیار ملخ» را ثبت کرده است. به نوشتة همو: «دَبَی: ملخ پیاده»، «دُبَیّ: موضعی است نرم زمین به دهنا که ملخ در آن بسیار باشد و بدان الفت می‌دارد» و «مَدباة، ارض مَدباة: زمین ملخ ‌ناک». ظاهراً سرزمین «دُبَی» در جنوب خلیج فارس، وجه تسمیة خود را از «ملخ» دارد، زیرا «دُبَی» در عربی به معنی «سرزمین بسیار ملخ»، «زمین ملخ‌ناک» و نیز جای تخم ریزی ملخان است. بهاءالدین محمدبن حسین خطیبی بلخی، مشهور به بهاء ولد (بهاءالدین ولد، وفات ۶۲۷)، پدر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، در مواعظ خود برخی از لغات اخیر را بر زبان آورده است: … طوفان فرعون چون باز ایستاد سبزه‌ها رُست که هرگز چنان نَرُسته بود، چون ملخ‌هاشان بِمُرد به سرزمین زار آمدند که ما را هنوز دخل‌های ما برجاست. «دبی: ملخ»، «مَدباة: زمین ملخ ناک»، «مَدبیّة: زمینی که ملخ گیاهش خورده بود»؛ کافران چون جزیه پذیرفتند چون سرگین در زیر آب نشستند.[۱] در لغت‌نامه، شرح مفصل و...

  «علی‌بن عبدالواسع کامی‌لاهیجی» در کتابی با عنوان «خواص الحیوان» (تألیف ۱۰۳۳) که ظاهراً به منابع زیادی دسترسی داشته بر اساس نگارش‌ها و نیز باورهای پیشینیان، مطالب زیادی دربارة انواع جانداران فراهم آورده است. شادروان حسینعلی باستانی راد طی یادداشتی در تاریخ اول دی ماه ۱۳۲۴ به شرحی در معرفی علی کامی‌لاهیجی نوشته و زوایایی از دوران زندگی و چگونگی قتل این نویسندة گمنام را آشکار کرده است.[۱] کامی‌لاهیجی ذیل عنوان «مورچه» مطالب زیادی نقل کرده و برخی را با استدلال رد کرده است: «جمعی از حکما برآنند که مورچه را به علت تنگی حلق و باریکی میان، قدرت خوردن چیزی نیست و آنچه از روی حرص به خانه و لانه خود می‌برد از رایحة آن منتفع و محظوظ می‌گردد و جماعت دیگر را اعتقاد آن است که فرقة قدما جهت اغراق قِلَّتِ اَکل [کم خوردن]آن گفته‌اند و الا به محض رایحه تعیّش امکان ندارد، و در چیزهایی که مورچه در آن رفته باشد اثر خورده و کم شدن مادة اصل ظاهر می‌شود».[۲] به نوشتة همو: «مور، از غایت کیاست، در تمام تابستان خوراک به لانه برده جهت اوقات عسرت و برودت ذخیره می‌کند. سایر حبوب را که در زیرزمین می‌برد می‌شکند و دو نصف می‌کند تا از جذب رطوبت زمین...

  هوشمندی و حساسیت‌های رفتاری برخی حشرات همان‌سان که اشاره شد، پژوهش‌های دانشمندان و زیست‌شناسان جهان در دو قرن اخیر در باب هوش و ادراک جانوران از جمله دربارة «حشرات» بسیار پردامنه و چشمگیر است. در متون کهن بعد از اسلام، به‌ویژه در منابع دایره‌المعارفی قدیم نیز از این گونه تجارب و همچنین باورها و تفکرات دال بر ادراک و هوش «حشرات» نقل شده که عمدتاً مبتنی بر آزموده‌ها و گفته‌ها و پندارهای قدیم تر ایرانیان است. در این گونه منابع بیشتر به تجارب و باورها دربارة رفتارها وحساسیت‌ها و حرکات هوشمندانة برخی از حشرات، چون «مورچه» و «ملخ» و «زنبور عسل» و نیز «کژدم» از «بندپائیان» اختصاص یافته که در ادامه به آن پرداخته است. ۱- مورچه(نَمل) پاره‌ای از تجارب و باورهای پیشینیان دربارة رفتارها و حساسیت‌های مورچگان در متون کهن به چشم می‌خورد. از باب نمونه «ابودلف مهلهل خزرجی» در سال ۳۴۱ هجری به دنبال دیدار از دماوند، به تجربة اهالی این ناحیه از ایران در باب رفتار مورچگان اشاره کرده است که دلالت بر ادراک این حشره در پیش‌بینی «خشکسالی» دارد. “… در یکی از رشته‌های این کوه آثاری از یک ساختمان قدیمی یافتم که در اطراف آن قبرهای زیادی وجود داشت و نشان می‌داد که محل ییلاقی...

پندارها و آگاهی‌های عمومی‌ایرانیان از قدیم‌ترین ایام، دربارة آفرینش و جهان هستی، همة مخلوفات و شگفتی‌های عالم هر چه و هر اندازه که بوده، طی ادوار تاریخی دهان به دهان گشته و در وجه باورهایی در اذهان عامه کم و بیش بر جای مانده است. این باورها، گاه با خرافات و گاهی با آموزه‌های دینی درآمیخته و استمرار یافته است. در آثار بعضی از دانشمندان و نویسندگان رشته‌های گوناگون علوم و فنون قدیم و نیز برخی از ادیبان و شاعران و عارفان، به مناسبت‌هایی از این باورها سخن رفته است. همچنین در لابه‌لای سطور و صفحات متون کهن با عناوین و موضوعات مختلف، گاه برحسب اقتضا یا به عنوان تمثیل و به صورت پراکنده از برخی پدیده‌های عالم هستی از جمله «کانی‌ها»، «رستنی‌ها» و «جانداران» یاد شده است. اما افزون بر این، در بعضی از منابع و متونِ کهنِ دایرة‌المعارف‌ گونه، جستارهای مستقلی به مباحث کانی‌ها، رستنی‌ها و جانوران، اختصاص یافته است. در هر مبحث از جستارهای این گونه آثار غالباً، مشخصات و خواص و خصوصیات بسیاری از کانی‌ها یا گیاهان یا جانداران، از آن جمله «حشرات» ثبت شده است. مندرجات این منابع و متونِ کهنِ دانشنامه‌ای حاوی آموزه‌ها، تجارب، تفکرات و باورهای پیشینیان دربارة موضوعات مختلف است که بی‌گمان دربردارندة...

 ·پیشینهپیشینة پیدایی کشت‌وکار بررسي آثار باستاني، پيش از تاريخ، که در محدودة فلات ايران کشف شده، نشان مي‌دهد كه پيش از مهاجرت آرياها، در حدود ۳۰۰۰ سال پيش از ميلاد، مردماني در اين سرزمين زندگي مي‌كرده‌اند. مي‌توان استنباط كرد كه اين بوميان به گروه نژادي وسيع و ثابتي تعلق داشتند. خود وجه تسمية «ايران» يا اسم فارسي ميانة (پهلوی) آن «ايرانشهر» ـ معادل «سرزمين آرياها» ـ نشان مي‌دهد كه اطلاق اين نام پس از استقرار آرياها پیش‌آمده، در حالي كه چندين هزار سال پيش از كوچ آرياها زيستگاه و موطن اقوام و فرهنگ‌هاي ديگر بوده است. در اسناد سومري به اسامي «مندا/Manda» و «انشان/ Anshan» یا «انزان» برمی‌خوریم که از مواضع بومیان فلات پیش از مهاجرت آریاها بوده، و بعداً دستگاه دیوانی پادشاهان بابل این نام‌ها (مندا، انشان) را به «ماد» در شمال و «پرسيس» ـ معادل «پارس» در جنوب داده‌اند. در اواخر هزاره سوم پيش از ميلاد، از قوم كاسي‌ها نام برده شده كه زادگاه اصلي آنان ناحيه لرستان كنوني بوده است. كاسي‌ها يا «كس‌ها» به عنوان سلسلة سوم بر بابل، كه آن را «كردونياش» مي‌خواندند، شش قرن تمام حكمروايي كردند. آنچه تسلط كاسي‌ها را ممكن ساخت هجوم پيشين «هيتي»هاي نيسایي بود كه، در حدود ۱۷۵۰ پیش از میلاد، حكومت...

      رونمایی کتاب «رسوم دارالخلافه» دکتر شفیعی کدکنی در کتابخانه ملی رونمایی کتاب رسوم دارالخلافه نوشته محمدرضا شفیعی کدکنی بدون حضور نویسنده دیروز در کتابخانه ملی برگزار شد. به گزارش خبرنگار ما، فرهاد طاهری در ابتدای این نشست درباره آرای دکتر شفیعی گفت: درباره شخصیت و آثار وی نظردادن کار سهل و ممتنع و صعبی است. اما کتاب رسوم دارالخلافه وقتی مطرح شد، سعی کردم بحثی را مطرح کنم که تاکنون گفته نشده است. شفیعی کدکنی، زرین‌کوب و جعفر شهیدی، هر سه غیر از ادبیات به تاریخ نیز توجه داشته‌اند. آقای زرین‌کوب تاریخ را سرگذشت انسان‌ها و درس زندگی می‌داند. اما انگیزه شهیدی برای پرداختن به تاریخ، برای این است که ارادت به اهل بیت(س) داشت. اما دکتر شفیعی کدکنی‌ برای درک بهتر ادبیات، به تاریخ نگاه می‌کند و تاریخ را از نظر ادبی نگاه می‌کند و به تاریخ دوره اسلامی و بعد از اسلام توجه می‌کند. او رابطه شعر و خودش را ازلی می‌داند و آن را خیابان دوطرفه می‌داند که هنرمندان و تاریخ در آن گذر می‌کنند. وی افزود: انگیزه او به پرداختن در تاریخ، به خاطر تحقیق درباره ابوسعید ابی‌الخیر و قلندریه در تاریخ به تشویق بدیع‌الزمان فروزانفر بوده است چون ذهنیت فروزانفر به این بوده...

        مقدمه: مقاله حاضر، با موضوع پسته در آثار منظوم فریدالدین محمدعطار نیشابوری، نخست به معرفی پسته و رویشگاه‌های طبیعی آن، به‌ویژه در نواحی ابرشهر، نیشابور کهن، پارت عهد باستان، می‌پردازد و سپس با غور و پژوهش در دیوان و برخی منظومه‌های عطار، عروسان خیال او را با مضامین پسته ـ این محصول بسیار مقوّی، مغذّی هوش‌افزا، خون‌ساز، نشاط‌آفرین و خوشمزه همیشه خندان با منشأ ایرانی ـ نقل کرده؛ و در پی آن، در یادداشت پایانی، به داستان پسته‌زارهای نیشابور پرداخته است. پسته بی‌گمان کلمة پسته یک واژة بسیار کهن ایرانی و ساختة مردمانی است که در روزگاران بسی دور، در عرصة پهناوری در نواحی جنگل‌ها و رویشگاه‌های طبیعی درختان پسته، می‌زیسته‌اند. بسیاری از مستندات و شواهد تاریخی و جغرافیایی موجود نشان می‌دهد که نام پسته و درختان آن از سرزمین خراسان ـ به مفهوم جغرافیایی بسی وسیعِ قدیم آن که ماورا‌ءالنهر را نیز شامل می‌شد ـ منشأ دارد. بسیاری از دره‌ها و دامنه‌های این سرزمین را جنگل‌ها و توده‌‌های درختان پسته خودرویی زیر پوشش داشته که اکنون بقایای آنها در شمال شرقی ایران (در جنگل‌های پسته نواحی زورآباد جام، سرخس، کلات، درگز، سملقان بجنورد، قازانقایه و مراوه تپة گنبد کاووس) و جنگل‌های کشورهای افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان و...