آیینه/پژوهشی در پیشینه و ریشه نوقان و نوغان صنعت نوغان در ایران دکتر محمدحسن ابریشمی
اشاره:آنچه‌می‌خوانید ادامه نوشته نویسنده درباره ۲ واژه فارسی ( نوقان و نوغان) است. سخن در شماره قبلی از موارد استعمال این کلمه در نامه‌های قدیمی بود و اینک ادامه گفتار.
***
… و اگر باران نیاید اولاً امراض زیاد خواهد شد، ثانیاً ضرر کلی به برنج خواهد رسید… و بسیار کم است که هر دو زراعت در یک سال خوب بشود و آفت به یکی از آنها نرسد… در این شهر برف و یخ به هم می‌رسد و برف بیش از یخ است… عقیدة اهالی این است که هر سال برف زیاد بیاید آن سال «نوغان» و برنج خوب و امراض کم است…
نویسنده در معرفی پاره‌ای از نواحی گیلان نوشته است (ص ۴۴):بلوک عمارلو. قهپایه] کوه‌پایه[ است، هم برنج و ابریشم محصول دارد، هم گندم و جو و مزارع و مواشی، و متصل به خاک قزوین…بلوک ماسوله. زراعت، برنج و «نوغان» ندارد، جو و گندم است…
طوالش. از توابع گیلان ] است[ و قراء قشلاقی و ییلاقی دارد. و زراعت و محصول املاک قشلاقی آن برنج و «نوغان» است، و محصول املاک ییلاقی آن گندم و جو… و ]پنج بلوک آن[ گرگان رود، طالش دولاب، اسالم، شندرمن و ماسال است.
در یکی از اسناد امین‌الضرب، با تاریخ ۲۹ ذیحجة ۱۳۱۲ ( ۱۲۷۳ ش) آمده است: امسال «نوغان ابریشم خوب نشده و به عمل نیامده» (یزد، ص ۴۲۷ )؛ عبدالحسین خان سپهر در یادداشت‌های وقایع دوران سلطنت مظفرالدین‌شاه (ذیحجة ۱۳۱۳- ذیقعدة ۱۳۱۳ ـ ذیقعدة ۱۳۲۴) از جمله نوشته است: «در سال یازدهم سلطنت امتیاز نوغان ابریشم در تمام ایران به حاجی محتشم‌السلطنه رئیس وزارت خارجه مرحمت شد»،۱۷ این اقدام در سال ۱۳۲۳ قمری (۱۲۸۴ شر ۱۹۰۵ م) انجام گرفته است.
سند رسمی واگذاری امتیاز «تخم نوغان» ایران به محتشم‌السلطنه (حاج میرزا حسن‌خان اسفندیاری، وفات اسفند ۱۳۲۳)، تحت عنوان «سواد امتیازنامة تخم نوغان»، در پایان همین مبحث ذیل «پیوست۱» آمده است.
پنج سال بعد، حاج میرزا محمود میلانی (رضا یوف) برحسب حکم مجلس مبلغی بابت «حق معاینة تخم نوغان» می‌پردازد، که این معاینه انجام نمی‌شود. نامبرده نامه‌ای به مجلس نوشته که در ۱۲ ذیقعدة ۱۳۲۸ (برابر سه‌شنبه ۲۴ آبان ۱۲۸۹ ر ۱۵ نوامبر ۱۹۱۰) به دفتر مجلس شورای ملی رسیده است. متن نامه موصوف تحت عنوان «طلب میرزا محمود میلانی… بابت امتیاز معاینة تخم نوغان» ذیل «پیوست ۲» مندرج است؛ و در پی آن «پیوست۳» درخواست واگذاری امتیاز صنعت نوغان و «پیوست۴» با عنوان «نظامنامة ورودیة تخم نوغان به ایران» آمده است.
در مجموعة پنج جلدی کاملاً سرّی که توسط ستاد فرماندهی وزارت جنگ بریتانیا، مستقر در هندوستان، در سال ۱۹۱۰م ر ۱۲۸۹ ش، تهیه، در بریتانیا چاپ و منتشر شده، ترجمة فارسی جلد نخست آن، با عنوان فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، در سال ۱۳۸۰ انتشار یافته است.
دربارة بجنورد عصر قاجاریه در این کتاب شرح مفصلی آمده است. از آن جمله در ضمن اشاره به حضور اتباع ارمنی و مسلمان روس در بجنورد، و صادرات آن «پنبه، پوست، گلیم (فرش)، کشمش، گردو، غلات، میوه، شیرة تریاک و ابریشم»، شرحی با عنوان «نوغان» مندرج است:
یک نفر‌یونانی (از اتباع عثمانی) به نام دیامادی (Diamadi) که با خانواده‌اش در بجنورد زندگی می‌کند، تخم نوغان را از استانبول (کنستانتینوپل Constantinople) وارد و آن را بین مناطق مختلف توزیع می‌کند. قرارداد به این ترتیب است که محصول پیلة خالص سهم دیامادی و آن به روستاییان می‌رسد. گفته می‌شود که آب و هوای بجنورد مناسب تولید پیله است اما به دلیل این که احتیاج به مراقبت زیادی دارد، بازده ابریشم آن زیاد نیست.
به علت قحطسالی‌ها، دیامادی در سال‌های اخیر مبالغ زیادی خسارت دیده اما امیدوار است که ضرر خودش را جبران کند و علاوه بر این، قصد دارد که کشت را به نواحی رامیان و گنبد کابوس نیز گسترش دهد. او یک کارخانة کوچک ابریشم‌کشی در بجنورد دارد.۱۸
در سال ۱۹۱۰ میلادی (۱۳۲۸ ق ر ۱۲۸۹ ش) دو دانشمندان اروپایی که مدتی در رشت بودوباش داشته، حاصل پژوهش‌های خود دربارة پرورش کرم ابریشم در ایران را، در مُن‌پلیة فرانسه، منتشر کرده‌اند. روانشاد سعید نفیسی (وفات ۲۳ر۸ر۱۳۴۵)، در سال ۱۲۹۸ شمسی (۱۳۳۷هـر ۱۹۱۹ م) که مدیریت ادارة کل فلاحت و تجارت ایرانِ اواخر عصر قاجار را داشته به ترجمة اثر آنان پرداخته و تحت عنوان صنعت تخم نوغان در ایران ترجمه و در تهران منتشر کرده است.
این اثر با ارزش‌ترین پژوهش در باب ابریشم و نوغانداری در ایران عصر قاجاریه است. واژة فارسی «نوغان» که در عنوان کتاب مزبور، و نیز در مقدمة مرحوم سعید نفیسی بر این کتاب، و همچنین در ترجمة فارسی تقسیم‌بندی فصول کتاب به‌کار رفته در شمار قدیم‌ترین شواهد کاربردی از این کلمه به معنی «ابریشم» و «کرم ابریشم» است. متن مقدمة نگارش سعید نفیسی و نیز تقسیمات کتاب صنعت نوغان در ایران عیناً نقل می‌شود:
صنعت تخم نوغان ایران
زراعتِ کرم ابریشم و صنعت تخم نوغان که یکی از منابع عمدة ثروت این مملکت است نظر به نهایت اهمیت و دخالت تامی که در حیات اقتصادی ایران دارد می‌بایست در ردیف اول مورد توجه ملاکین و زارعین ایالات گیلان و خراسان و استرآباد و آذربایجان و کرمان و نواحی یزد و کاشان واقع شده و بیش از پیش در ترقی آن کوشش شود.
متأسفانه چنانکه متواتراً نوشته شده است، این زراعت که در ایران قدیم به پایة خارج از تصور و اغراق‌آمیزی ترقی داشته اینک به درجة خیلی پست فرود آمده و تقریباً معدوم و از میان رفته است چنانکه اخیراً بواسطة فقر زراعتی مملکت ما به تخم نوغان خارجی محتاج گشته و هر سال مبالغی در مقابل این مال‌التجاره به ممالک بیگانه می‌فرستد و حال آنکه می‌گویند قبل از این در موقعی که امراض کرم ابریشم در اروپا انتشار داشته است تخم، نوغان را از ایران می‌برده‌اند؛ و هزاران نکتة اندوه‌آور دیگر هست که عجالتاً از ذکر آن صرف‌نظر نموده، و تصور می‌رود بجای اظهار‌تاریخ تنزل این زراعت که ملالت‌خیز است به فکر اصلاح آن افتاده و چاره برای رفع نواقص این منبع مهم عایدات مملکتی در نظر گرفت.
از روی همین نظریه مجلة فلاحت و تجارت به عهده گرفته است که هر قسم اطلاعی در این زمینه به دست آورد از انتشار آن خودداری ننموده و چاره را که برای ترقی این زراعت مفید می‌داند به نظر خوانندگان خود برساند تا شاید موفقیتی حاصل شده و دوباره ایران، معدن ابریشم و منشأ این زراعت، روزی جای از دست رفتة خود را اشغال کند. در تعقیب مقاله‌ای که در این موضوع در شمارة ۱۹ و ۲۰ سال اول همین مجله بطبع رسیده است اینک که کتابی مفید در این زمینه بدست آمده لازم بود به طبع و انتشار آن مبادرت شود.
این کتاب موسوم به « صنعت تخم نوغان در ایران ر L>Industrie Stribicole in Perse « که در سنة ۱۹۰۹ باهتمام مسیو ف. لافن ر F. Lafont متوفی و مسیو ه. ل. رابینو ر H. L. Rabino قنسول سابق انگلیس در رشت تألیف شده، در شهر منُ‌پلیه ر Montpellier (فرانسه) در سنة ۱۹۱۰ مسیحی به طبع رسیده و چنانچه از مطالعة آن نیز ثابت خواهد شد محتوی جامع‌ترین اطلاعات در این زمینه بوده و البته انتشار، آن برای مطلعین و زارعین ذی‌نفع، مفید خواهد بود.
تقسیمات کتاب
موضوع اطلاعاتی که در این کتاب انتشار خواهد یافت به شرح ذیل تقسیم می‌شود:
فصل اول. عمومیات (تاریخ ـ اهمیت تجارت ابریشم ایران ـ تجارت تخم نوغان ـ انواع و اقسام درخت توت ـ رشتن و بافتن ابریشم ـ اصول ملاکی و غیره)
فصل دوم. صنعت تخم نوغان در گیلان (آب و هوای گیلان ـ زراعت درخت توت ـ تربیت کِرم‌ها ـ تجارت پیله‌ها و غیره)
فصل سوم. صنعت تخم نوغان در سایر ولایات (آب و هوا ـ محصول ابریشم و غیره)
فصل چهارم. اصلاحات لازمه.
فصل پنجم. ملحقات (اطلاعات تکمیلی احصائی)
احمد متین دفتری، در سال ۱۳۰۴۱۹ کتابی با عنوان کلید استقلال اقتصاد ایران، در هشت فصل منتشر کرده که در بردارندة نکاتی جالب از شرایط و احوال طبیعی و اقتصادی ایران در آن روزگاران است؛ و در عین حال پیشنهادهای جالب توجهی در پاره‌ای موارد دارد. فصل هفتم این اثر به «فلاحت و تربیت اغنام» اختصاص یافته است.
طی این مبحث از عقب‌ماندگی ایران در امور فلاحت سخن گفته، و از جمله به نابسامانی وضعیت محصولات زراعی دارالمرز (گیلان و مازندران) چون «پنبه» مازندران و «چای» گیلان اشاره کرده و ضمن شرحی دربارة «ابریشم» واژة «نوغان» را نیز به کار برده است (متین دفتری، ص ۱۴۳، ۱۴۴، به اختصار):
… هکذا، در باب «کرم ابریشم» از اظهار تألم نمی‌توانیم خودداری کنیم. در لایحه ]ای[ که دولت در اردیبهشت ماه امسال] ۱۳۰۴[ راجع به «تخم نوغان» تقدیم مجلس کرده می‌نویسد: «در طی قرون متمادیه پرورش کرم ابریشم و «صناعت نوغان» در مرتبة اول منابع ثروتی ایران محسوب، و این مملکت از جملة بزرگترین ممالک مولد کرم ابریشم بوده] است[. وعدة معتنابهی از اهالی این مملکت به‌وسیلة محصول این صنعت با رفاهیت و آسایش امرار معاش می‌نمودند.
در داخلة مملکت ایران به قدر حوائج ملی «تخم نوغان» به عمل می‌آمد. ولی از شصت سال قبل ]۱۲۴۴ش[، یعنی از موقعی که صنعت ابریشم به واسطة امراض کرم ابریشم به کلی فاسد و ضایع گردید، ایران مقدار لازم «تخم نوغان» را از خارجه وارد نمود…» بعد اضافه می‌کنند که در نتیجة آزادی ورود و تجارت «تخم نوغان» خارجه یک لطمة بزرگی به صنعت ابریشم ایران وارد شده ] است[، یعنی دلال‌ها و منفعت طلبان «تخم نوغان»های معیوب و پست را با شرایط مساعد ظاهرفریب به ایران داخل کرده‌اند…
نظر به ملاحظات فوق‌الذکر دولت به مجلس شورای ملی پیشنهاد نموده است که تولید و تهیة «تخم نوغان» و ورود آن به ایران تا مدت بیست و هفت سال
] تا۱۳۳۱ش[ در تمام مملکت منحصر به دولت باشد تا این که دولت بتواند «تخم نوغان» مرغوب و بی‌عیب، با شرایط عادلانه برای پرورش‌دهندگان «کرم ابریشم»، تهیه کند… از قرار معلوم دولت در نظر دارد بعد از تحصیل این انحصار، مباشرت عملیات اجرای انحصار، را به یک شرکت فرانسوی، که مخصوص تولید «تخم نوغان» و «پرورشِ‌کرم ابریشم» باشد واگذار نماید.
این تصمیم عملی به نظر می‌آید ولی در موقع واگذاردن امتیاز به کمپانی فرانسوی بایستی برای حفظ حقوق اتباع داخله شرایط محکمی به کمپانی قبولاند…
مرحوم جمال‌زاده در سال ۱۳۰۵ شمسی نوشته است؛ «ایالات ایران… تخم نوغان را خودشان به عمل می‌آورند… اولین اروپایی که به گیلان برای خرید تخم نوغان آمد یکی از اهالی ایتالیا بود در سال ۱۲۷۵
] ۱۲۳۷ش[… در سال ۱۲۸۶ ]۱۲۴۸ ش[ فرنگیها که در گیلان برقرار شده بودند تخم نوغان از ژاپن داخل نمودند…» ( گنج شایگان، ص ۲۷).
کلمة «نوغان» در وجه «نوقان» با تلفظ‌های مشابه و معانی متفاوت در برخی از گویش‌ها مصطلح است، مثلاً ساقی خراسانی (۱۲۰۰-۱۲۸۶ ق ر ۱۱۴۴-۱۲۴۸ ش، اهل کلات نادری، از ترکان جلایری)، در این بیت کلمة نوقان را آورده که معانی «حاصل کشت و برداشت محصول، نتیجة کار و کشت» قابل استنباط است: «اگر خوبی کنی و بد کنی بهر تو می‌ماند ر هر آن بذری که کاری پیشت‌اید تخم نوقانش» (مجمع الفصحاء، ج ۲، ص ۶۲۲). در لهجة بخارایی این تعریف «نوقان چیندن: خوشه‌چینی» آمده (رجایی بخارایی، ص ۴۸۰ )، که در آن تعریف «نوقان» به معنی خوشه است (اکبری شالچی، ص، ۲۹۵)، اما از کلمة»نوقان» در بیت ساقی خراسانی و نیز در اصطلاح «نوقان چیندن» مندرج در لهجة بخارایی به معنی «خوشه‌چینی» مفاهیم دیگری چون «موقع برداشت محصول یا حاصلِ کشت و کار» نیز استنباط می‌شود. چرا که موسم برداشت هر یک از محصولات، از جمله غلات «خوشه‌چینی» یا «نوقان چیدن» در حدود اواخرِ خرداد و موسم جمع‌آوری پیلة ابریشم، در اوائل تا حدود نیمة خرداد، مشخص است.
بازدیدها: 44
