هوشمندی‌های رفتاری حشرات آزموده‌ها، دانش‌ها، تفکرات و باورهای ایرانیان دکتر محمد حسن ابریشمی ( بخش دوم )
پندارها و آگاهی‌های عمومی‌ایرانیان از قدیم‌ترین ایام، دربارة آفرینش و جهان هستی، همة مخلوفات و شگفتی‌های عالم هر چه و هر اندازه که بوده، طی ادوار تاریخی دهان به دهان گشته و در وجه باورهایی در اذهان عامه کم و بیش بر جای مانده است. این باورها، گاه با خرافات و گاهی با آموزه‌های دینی درآمیخته و استمرار یافته است. در آثار بعضی از دانشمندان و نویسندگان رشته‌های گوناگون علوم و فنون قدیم و نیز برخی از ادیبان و شاعران و عارفان، به مناسبت‌هایی از این باورها سخن رفته است. همچنین در لابه‌لای سطور و صفحات متون کهن با عناوین و موضوعات مختلف، گاه برحسب اقتضا یا به عنوان تمثیل و به صورت پراکنده از برخی پدیده‌های عالم هستی از جمله «کانی‌ها»، «رستنی‌ها» و «جانداران» یاد شده است.
اما افزون بر این، در بعضی از منابع و متونِ کهنِ دایرة‌المعارف گونه، جستارهای مستقلی به مباحث کانی‌ها، رستنی‌ها و جانوران، اختصاص یافته است. در هر مبحث از جستارهای این گونه آثار غالباً، مشخصات و خواص و خصوصیات بسیاری از کانی‌ها یا گیاهان یا جانداران، از آن جمله «حشرات» ثبت شده است. مندرجات این منابع و متونِ کهنِ دانشنامه‌ای حاوی آموزه‌ها، تجارب، تفکرات و باورهای پیشینیان دربارة موضوعات مختلف است که
بی‌گمان دربردارندة مطالبی با نکات علمی‌یا احیاناً قابل پژوهش و بررسی هم هست.
دو تن از دانشمندان و مأخذشناسان بزرگ معاصر، شادروانان محمدتقی دانش‌پژوه (وفات ۲۷ آذر ۱۳۷۵) و ایرج افشار (وفات ۱۸ اسفند ۱۳۸۹)، با معرفی این‌گونه آثار، به تصحیح و تحشیه و انتشار پاره‌ای از آنها اقدام کرده و مقدمه‌ای عالمانه برای هر یک نوشته‌اند. از باب نمونه استادایرج افشار در تصحیح و چاپ مُنَقَّحِ فرخ‌نامه، از متون کهن دانشنامه‌ای قرن ششم هجری با اشاره به کثرت این‌گونه تألیفات در جهان اسلام که در حکم دایرة‌المعارف امروزه بوده است، یاد‌آوری می‌کند:
“اگرچه در این نوع کتب عقاید عجیب و قریب خرافه‌نما به کثرت دیده می‌شود، از لحاظ تاریخ اندیشة بشری و نحوة تفکرات علمی‌و پیشرفت تمدن، این آثار از مآخذ اصیلِ دست اول به‌شمار می‌آید و محتوی بر نوادر اقوال و اطلاعات مفید است…[۱]؛ و در «یادداشت» ایشان بر کتاب منافع حیوان می‌خوانیم: … ضمناً تاریخ حیوان‌شناسی ایرانیان که یکی از وجوه شناساندن معارف ماست، از نگاه تاریخی برجسته می‌شود؛ زیرا تاریخ علوم گوشة پرارجی از تاریخ عمومی‌ماست… .[۲]
استاد محمدتقی دانش‌پژوه نیز در تصحیح و تحشیة عالمانة کتاب دایرة‌المعارف گونة فارسی، با عنوان «یواقیت العلوم و دراری النجوم» (از مؤلفی ناشناخته در نیمة دوم قرن ششم)، طی مقدمة مبسوط خود با معرفی عناوین و مشخصات بسیاری از متون دانشنامه‌ای، از جمله یاد‌آور می‌شود که: « دانشمندان ایرانی از دیرباز با نگارش دایرة‌المعارف آشنایی داشته‌اند و کهن‌ترین اثر علمی‌از این نوع که در ایران آشکار شده، می‌توان « اوستای زردشت‌و‌خشور» را به شمار آورد که گذشته از مباحث دینی، مسائل علمی‌هم در آن بوده است. از آثار پهلوی می‌توان «دینکرد» را که مسائل گوناگون را در بر دارد، در این زمینه به‌شمار آورد….،[۳] این آثار چون به درخواست دانش‌پژوهان و طبقة متوسط یا امیران و وزیران، تدوین می‌شده جنبة عمومی‌آنها بیشتر و به زبان ساده‌تر و روشن‌تری نوشته شده و مؤلفان کوشش می‌کرده‌اند که بیشتر از علوم مربوط به زندگی مردم در آنها یاد کنند و اثر فرهنگ یونانی و یهودی و هندی و ایرانی در آنها بیشتر مشهود است …»[۴]
[۱].ابوبکر مطهر جمالی یزدی، فرخ‌نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۶، مقدمة استاد افشار.
[۲]. عبدالهادی مراغی، منافع حَیَوان، به کوشش محمد روشن، تهران، بنیاد موقوفات افشار، ۱۳۸۸، یادداشت استاد افشار، ص ۱۵٫
[۳]. در متون پهلوی (فارسی میانه)، چون بندهش و روایت پهلوی، نیز به مباحثی در باب آفرینش، موجودات عالم چون رستنی‌ها و جانداران و طبقه‌بندی آنها، براساس آزموده‌ها، دانش‌ها، تفکرات و باورهای ایرانیان در اعصار باستان مندرج است.
[۴]. یواقیت العلوم و داری النجوم، از مؤلفی ناشناخته، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵، مقدمه
بازدیدها: 25
