هوشمندی های رفتاری حشرات دکتر محمدحسن ابریشمى – بخش چهاردهم
در متون کهن فارسی گاهی از حشرات سخن به میان می‌آید، اما در باب زنبور عسل و کرم ابریشم مباحث زیادی مطرح شده است. مخصوصاً دربارة «نَحل: زنبورِانگبین»، پاره‌ای باورها و تجربه‌های جالبی مطرح می‌شود که دلالت بر رفتار هوشمندانة این حشره و دقت نظر دانشمندان ایرانی دارد؛ نمونه‌هایی از این‌گونه باورها را در ادامه
نقل می‌کند.
در یکی از متون کهن فارسی (احتمالاً از قرن چهارم) درباره زنبور عسل مطلبی نقل شده که حاکی از وجود نوعی احساس یا درک و شعور این حشره نسبت به صدا و به‌ویژه نواهای آهنگین و پرطنین است: “مگس انگبین را خاصیت طبیعت آن است، که چون جمله بروند، چون آواز طبل یا دف یا طشت بشنوند، هم بر جای بنشینند”[۱].
در متون کهن فارسی، برای «زنبور عسل» علاوه بر «مگس انگبین» نام‌های مشابه دیگری ثبت کرده‌اند از باب در الابنیه (تألیف قرن ۴)[۲] و بحر الافاضل (قرن ۸) با نام «زنبور انگبین»[۳] و در
«الفاظ الادویه» با نام «مگس عسل» یاد شده است.[۴]
ورزنامه، کهن‌ترین متن فارسی موجود در امور کشاورزی که مطابق پاره‌ای قرائن متن آن از سدة چهارم یا نخستین سال‌های سدة پنجم هجری است و نویسندة آن از مشرق ایران، یعنی خراسان بزرگ و ماوراء‌النهر است (ص ۱۲ مقدمة مصحح)؛ زندگانی اجتماعی با نظم و ترتیب، تلاش‌های بی‌شائبة گروهی، مساوات و برابری در مقابل قوانین نانوشتة حاکم بر جوامع زنبوران عسل، شناخت بدی‌ها و پلیدی‌ها و در نتیجه پاک زیستن، پاک خوردن و پرهیز از هرگونه آلودگی را از جمله خصلت‌های این حشرة نیک‌سرشت معرفی می‌کند. مؤلف ورزنامه صفات پسندیدة زنبوران عسل را تلویحاً به اعمال و رفتار آدم‌های خیر‌اندیش و تلاشگر و خدمت‌رسان به خلق تشبیه کرده است.
همة انسان‌های نیک‌اندیش آرزو دارند که جوامع جهانی بشری نیز از چنین خصلت‌ها و خصوصیاتی برخوردار شوند و از خدا می‌خواهند که نظام‌های حکومتی و سازمان اداری و مدیریتی و فرمان روایان آنان نیز از همان نظم و ترتیب و قاعده و قانون «زنبوران انگبین» یکی از کوچک ترین آفریدگان حضرت باری،
درس بگیرند.
ثعالبی نیشابوری، همان‌سان که در مباحث پیشین (۱٫ مورچه) اشاره شد، با نقل ضرب‌المثل‌های عربی دربارة گیاهان و جانداران و غیر آن، از جمله دربارة حشرات، شرح و تعریفی دربارة هر یک نقل کرده است. وی از قول جاحظ (عمروبن بحربن بصری، وفات ۲۵۵ در بصره)، در ذیل ضرب المثل عربی «کَیس النحل»، مطالبی دربارة زنبور عسل، و خواص و خصوصیات این حشرة شگفت و رفتارهای جمعی و سازمان یافته و دوراندیشی تمجیدآمیز آن نقل
کرده است:
«کَیس النَّحل»: دانایی و هوشیاری «زنبور عسل». جاحظ گفته: چه کسی می‌تواند زنبور را وصف کند؟ با آن همه زیرکی و هوشیاری، و شگفت‌کاری و اندیشه، دوراندیشی و پیش‌بینی وی در گردآوردن و اندوختن توشه برای روز سختی؛ حسِّ بویایی زنبور عسل که حتی چیزهایی را که به ظاهر بویی ندارند می‌تواند ببوید و دیدن نادیدنی‌ها؛ آن راه دانایی‌ها [شناخت مسیرها] و برگزیدن ملکه و فرمانبرداری از بالادست‌ها و بخش کردن کارها در میان خود و توانایی‌های جسمی، جز که بگوییم: «فتبارک‌الله اَحسنُ الخالقین»…[۵]
در ورزنامه (از متون کهن فارسی) شرحی شیوا دربارة «مگسِ انگبین»، چگونگی زندگی سراسر تلاش، همکاری، همیاری و فایده‌رسانی، تدابیر، رفتارهای هوشمندانه، زیرکی حشره در شناخت پلیدی‌ها و بدخواهان و پرهیز از خوردن خوراکی آلوده، یا به اصطلاح «لقمة حرام» و غیر آن گفتگو شده است.
[۱]. تحفه‌الغرائب، ص ۳۵٫
[۲]. الابنیه ، ص ۳۵، ذیل «اَشَق»
[۳]. بحر الافاضل فی منافع الافاضل، تألیف محمدبن قوام بکری بلخی، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار، ۱۳۹۴، ص ۵۲۰٫
[۴]. الفاظ الادویه، ص ۳۷۵٫
[۵]. ثعالبی نیشابوری، ثمار القلوب، ص ۴۸۵٫
بازدیدها: 14
