نگاهی به گذشته تاتر ایران به روایت اسناد از تلاشها و خدمات استاد عبدالحسین نوشین همشهریمان بیشتر آگاه شویم (به کوشش و پژوهش کاظم خطیبی بخش پایانی)

(سند شماره ۲/۷۷)

شیر و خورشید

وزارت فرهنگ اداره دفتر وزارتی

تاریخ ۶/۱۲/۱۳۱۷ شماره ۵۱۱۴۱ ضمیمه ۵ برگ

مقام نخست وزیر

به پیشنهاد کمیسیون نمایش که از کمیسیون های شش گانه سازمان پرورش افکار است در پنجمین جلسه مرکزی اساسنامه و آئین نامه طی ۲۸ ماده برای تاسیس هنرستان  هنر پیشکی به تصویب رسید که یک نسخه آن لفا" ارسال میشود و برای تامین بودجه آنبا موافقت جناب آقای وزیر دارایی تصمیم گرفته شد جناب آقای علی نصر رئیس کمیسیون نمایش  با شهرداری  تهران مذاکره و دو وسیله ذیل اتخاذ گردد:

۱ شهرداری تهران علاوه بر عوارضی که از بلیت های نمایش سینما  دریافت می دارد از اول سال ۱۳۱۸ معادل عوارض به نفع تاسیسات کمیسیون  نمایش  دریافت دارد به طوری که به هیچ وجه بربهای بلیت ها افزوده نشود

۲ شهرداری تهران از اول سال ۱۳۱۸ ماهی پنج هزار ریال از محل عوارضیکه برای خود از بلیت های سینما دریافت می دارد برای کمک به بودجه هنرستان هنر پیشگی بپردازد و اثاثیه و لوازمی را که تا کنون برای تاسیس کلاس نمایش  تهیه کرده  تحویل هنرستان نامبرده نماید  اینک به قراری که جناب آقای علی نصر اطلاع می دهند  باشهرداری تهران نسبت به دوموضوع  فوق مذاکره و موافقت شهرداری را جلب نموده اند  . بنا بر مراتب فوق ، طرح تصویبنامه مربوط به این موضوع  تقدیم می شود که مقر فرمایید در هیات وزیران مطرح و تکلیف آن را معلوم دارند

کفیل وزارت فرهنگ  امضا ء اسماعیل مر ات

حاشیه بالا  به شهرداری تهران نوشته شود : در بودجه سال ۱۳۱۸ این مبلغ را پیش بینی نمایند و اگر عوارض لازم است  شهرداری اخذ نماید

تاریخ ۱۷/۱۲/۱۷  شماره ۱۷۲۳۱

 

(سند شماره ۳/۷۷ )

شیر خورشید

وزارت فرهنگ  اداره سازمان پرورش افکار

هیات وزیران بنا به پیشنهادرئیس هیات مرکزی سازمان پرورش افکار و به منظور تامین بودجه هنرستان هنر پیشگی مواد زیرین را تصویب و مقر می دارد که :

۱ شهرداری تهران  علاوه بر عوارضی که از بهای بلیت  های نمایش و سینما دریافت می دارد  مکلف است از اول سال ۱۳۱۸ معادل همان عوارض برای تامین بودجه هنرستان دریافت داشته و متصدیان سینما و نمایش را ملزم سازد که دیناری به بهای فعلی بلیت های خود نیفزایند

۲ شهرداری تهران موظف است از اول سال ۱۳۱۸ ماهی پنجهزار ریال از محل عوارضی که برای خود دریافت می دارد همه ماهه با عوارضی که در ماده ۱ تصویب شده به صندوق هنرستان هنرپیشگی پرداخته و آنچه اثاثیه و لوازمی که تاکنون برای هنر پایه تماشاخانه خود تهیه و یا خریداری نموده  به هنرستان هنرپیشگی تحویا نمایند

۳ امور مالی و استخدامی هنرستان هنرپیشگی تابع مقررات مالی و استخدامی نخواهد بود

لازم به یاد اوریست جامعه باربد قبل از ایجادتاتر ملی ایران سیروس  در ایران  سابقه فعالیت در زمینه هنر تاتر داشته اند. این جامعه تحت نظر استاد اسماعیل مهر تاش اداره میشد که هنرمندانی همچون عبدالحسین نوشین ، استاد محمد جواد تربتی ،استاد رفیع حالتی  در زمینه تاتر با ایشان همکاری میکرده اند  .محل جامعه باربد در خیابان لاله زار  و اقع در کوچه ملی بود

هنر مند برجسته زن این تاتر خانم لورتا بود  از پیس هایی که ان زمان در سالهای ۱۳۱۰ به بعد به روی صحنه توسط آقای مهرتاش آمد  پیس لیلی و مجنون اثر استاد محمد جواد تربتی بود که خانم لورتا نقش لیلی را داشت.خانم لورتا بعدا از سوی مهرتاش به اقای نوشین  برای همکاری در تاتر معرفی  شد که منجر به  ازدواج آنان گردید و حاصل آن فرزندپسری بنام کاوه  است که در سال ۱۳۲۲ متولد گردید و هم اکنون در اطریش به شغل طبابت سرگرم میباشد.

تاتر نوین

حال نگاهی داریم به فعالیا تهای عبدالحسین نوشین بنیان گذار تاتر نوین ایران نوشین بر این باور بود که تاتر تنها هنگامی تاتر است که شناخت روان پیچیده مردم خودرا بیاموزد و مسائل روانی انان را توضیح دهد  و وجدانشان را بداوری بکشاند  و برای حقوقشان به پیکار برخیزد ایجاد چنین تاتری وظیفه هنرمندان معاصر است.

زنده یاد نوشین در سال ۱۲۸۵ شمسی( سال وبایی)  متولد شد

تقی مینا از همکاران نوشین روایت می کند ۶ ماه بود که پدرش سید محمد باقر نوشین  ملقب به سلطان الذاکرین که از روحانیون آنزمان بود  بعلت ابتلا به بیماری وبا در گذشت  یک هفته بعد از مرگ پدر بیماری خانمانسوز وبا این کودک شیر خوار را از داشتن مادر نیز محروم کرد  و سر پرستی دوبرادر بزرگترش را مادر بزرگشان ( مادرپدر در تربت ) عهده دار گردید و عبدالحسین را خاله اش والده اقای  مهندس  افضلی پور که  از نیکو کاران قبل از انقلاب و همسر بانوی هنرمند و مشهور خانم فاخره صبا بود وبعد ها تمام سرمایه خود را وقف تاسیس دانشگاه کرمان کرد عهده دار شد . نوشین دوران کودکی را در منزل دایی خود گذراند و گواهی نامه ششم ابتدایی را در سال ۱۲۹۸  از دبستان اشراف تهران دریافت کرد سپس بهمراه دایی خود به مشهد رفت ودر سال ۱۳۰۱به تهران مراجعت کرد و وارد دبیرستان نظام شدو سپس  به دارالمعلمین   که  اکثریت مدرسین آن   فرانسوی بودند راه  یافت ودرسال ۱۳۰۷ دیپلم متوسطه را گرفت  در این سال بر اساس دستور رضا شاه مقرر شد   که ۱۰۰ نفر از دیپلمه ها  متوسطه را از طریق آزمون به اروپا اعزام شوند   نوشین در کنکور اعزام شرکت کرد و در رشته تاریخ و جغرافیا   قبول و با کاروان دیگر محصلین  رهسپار فرانسه  شد.

نوشین یکسال پیش دانشگاهی را در شهر تورنن گذراند و بعد بجای ادامه در این زمینه تغیر رشته داد و به هنر تاتر روی آورد. در رشته هنرهای دراماتیک کنسرواتوار تولز خوب درخشیدو توانست در سال اول به روی صحنه برود.ولی  سر پرست دانشجویان ایرانی ( اسماعیل مرات)با رفتن نوشین به کنسرواتور تولز مخالف بود و هزینه تحصیلی اورا قطع کرد. نوشین ناچارا  به ایران بازگشت و با به روی صحنه بردن چندین نمایش در جامعه باربد و چند موسسه هنری دیگر مبالغی برای هزینه ادامه تحصیل کسب ودگر بار روانه پاریس شد وی درسال ۱۳۱۱   پس از خاتمه تحصیل به ایران بازگشت  و چندی بعد  با خانم لورتا  که از شاگردان برجسته مدرسه ارامنه بود و فعالیت هنری درآنجا داشت  و توسط زنده یاد  استاد محمد جواد تربتی مدرس  ادبیات ان  مدرسه به اقای اسماعیل مهرتاش معرفی شده  بودازدواج کرد . نوشین با ادبیات اشنایی کامل داشت  و بعد از مراجعت با بزرگانی مانند صادق هدایت ، مجتبی مینوی، نیما یوشیج ، بزرگ علوی ،  فضل اله صبحی  مهتدی( گوینده قصه های ظهر جمعه )  بزرگ علوی  ودکتر  پرویز خانلری همدم بود ودر مجله موسیقی که تحت نظر اقای مین باشیان موسیقی دان و آهنگ ساز اداره میشد بکار مشغول بود  همزمان با این فعالیتها نوشین به کار در تاتر پرداخت و با همکاری همسرش لورتا به ایجاد تحولی بنیادین در تاتر ایران پرداخت  ابتدا نمایشنامه توپاز ( مردم )با زنده یاد حسین خیر خواه ،نصرت اله محتشم و دیگر بازیکنان ان زمان در تاتر نکویی ( محل سینمای  همای سابق )در چهاررا ه استامبول اجرا کرد و سپس با همکاری مرحوم محمد علی فروغی ( ذکا الملک )  سه پرده از نمایشنامه های" بیژن و منیژه" ،" زال و رودابه" ، "رستم و تهمینه" اثر بزرگ شاعر حماسی سرای ایران ابولقاسم فردوسی  را تنظیم ودر جشن هزاره فردوسی با همکاری هنرمندان نامدارا آن زمان و همسرش در سال ۱۳۱۳ اجرا کرد.اجرای این سه تابلو با تحسین و تشویق کم نظیر عموم تماشاگران بخصوص شرق شناسان و ادبا که به ایران امده بودند روبرو شد و بهمین منظور او و همسرش و مرحوم حسن خیر خواه  از سوی شرق شناسان برای شرکت در فستیوال  تاتر مسکو دعوت بعمل امد نوشین در سال ۱۳۱۸ بدعوت سید علیخان  نصر درهنرستان هنر پیشگی بتدریس پرداخت .

پس از شهریور ۱۳۲۰ گروه بازیگران و هنرمندان مستعد انتخاب و با همکاری انها نمایشنامه های  "ولپن" اثر بن جونسون،  "توپاز"،دختر شکلات فروش و "سه دزد "را  در تاتر فرهنگ اجرا کرد. در سال ۱۳۲۱نوشین اقدام به تاسیس کلاسی کرد که در ان همکاران هنرمند سابق او و هنر جویان جدید که دوره هنرستان را طی کرده بودند افرادی مانند ابراهیم گلستان ، حسین خیر خواه ، حسن خاشع ، مصطفی اسکویی ، محمدتقی بینا ، منوچهر کی مرام ، رضا رخشانی مهدی امینی ، محمد علی جعفری ، صادق شباویز، نصرت اله کریمی ، توران مهرزاد، مهین اسکویی در آن شرکت داشتند و  کلاسها مزبور در دفتر روزنامه شهباز  واقع در لاله زارکه از ارگانهای حزب چپ گرای  توده بودتشکیل میشد. و سپس با همکاری  این گروه در مهرماه ۱۳۲۶ تاتر فردوسی را افتتاح کرد در تمام نمایشنامه ها نوشین نقش  اول  را خود ایفا میکرد .درسال ۱۳۲۷با نمایشنامه پرنده ابی  اثر موریس مترلینگ که بوسیله خود او ترجمه و کارگردانی گردیده  بود در تاتر فردوسی به روی صحنه آورد. اجرای این نمایشنامه تحسین همگان را برانگیخت و سفرای کشورهای اروپایی که در آن حضور داشتند از اجرای  او به نیکی یاد کردند  .  اجرای برنامه های تاتر در ساعت مقرر شروع و سپس دربهای سالن بسته میشدوقتی تاتر شروع میشد .کنترل ها ماموریت داشتند از ورود دیرآمدگان به سالن ممانعت کنند برای اینکه آنها از محتوی پرده اول آگاه شوند  یکی از بازیگران که اجرای نقش نداشت در سالن بوفه محتوای پرده اول را حکایت میکرد وبا چای و شیرینی از آنها پذیرایی می شد .واگر کسی معترض می شد فورا پول بلیتش را پس می دادند و یا برای هفته بعد بلیتی در اختیارش می گذاشتند  چون بلیتهای تاتر از یک هفته قبل پیش فروش می شد

تاتر فردوسی در خلال اجرای نمایش "پرنده آبی "در ۱۵ بهمن سال ۱۳۲۷ زمان  ترور شاه توسط دولت وقت  اشغال و نوشین بجرم  آزادی خواهی و جانبداری از عدالت اجتماعی و ارایه نمایشنامه  هایی در این راستا بازداشت گردید.

همسر و همکاران نوشین پس از تعطیلی تاتر فردوسی راه نوشین را ادامه داده و با تلاش فراوان بعد از یک سال  و نیم توانستند تاتر سعدی  در سال ۱۳۲۹را با سرمایه  بازرگانی بنام عبدالکریم عمویی که  قبلا در ایجاد محل تاتر با نوشین همکاری میکرد باز گشایی نمایند  و  عبدالحسین نوشین در سال ۱۳۳۰ به خارج از کشور گریخت.

خانم لورتا و حسین خیر خواه عهده دار تاتر بودند و تاتر را رهبری میکردند ابتدا نمایشنامه "باد بزن   خانم ویندر میر"  اثر اسکار وایلد نویسنده انگلیسی و" شنل قرمز" که توسط نوشین ترجمه و برای اجرا اماده شده بود بکار گردانی خانم لورتا روی صحنه رفت و مورد استقبال طبقات مختلف مردم قرار گرفت گفته میشود از حدود ۶۰۰ هزار جمعیت تهران در ان زمان بیش از ۷۰ هزار نفر هریک از این دونمایش را دیدن کردند . از کارهای برجسته نوشین این بود که در شب اول تاتر جمعی از رجال ، روزنامه نگاران، نویسندگان

دعوت بعمل می آورد.افرادی چون علا وزیر دربار ، تقی زاده ،و شعرایی مانند صادق سرمد از علاقمندان برنامه های نوشین بودند که با فرستادن گل و کف زدنهای خود هنرمندان را تشویق میکردند

البته نوشین در زندان بود واز انجا تاتر را رهبری میکرد در تاتر سعدی خانم ایرن ، اقای عطااله زاهد، محمد تقی کهنمویی، عزت اله انتظامی ، محمد عاصمی ، تقی مینا ، امینی ، نصرت کریمی  ، مهرزاد، خیرخواه ،خاشع در پیس های مختلف از جمله تاراتوف  از تب خارج شد مونسرا  ایفای نقش  میکردند  .

تاترسعدی با اجرای نمایشنامه " مونسترا "به فعالیت دوساله خود پایان دادو بازیگران به دعوت مردم اصفهان برای اجرای نمایش " مونسترا"و " تارتوف"به اصفهان رفتند

با کودتای ۲۸ مردادسال ۱۳۳۲ فعالیت گروه تاتری نوشین بکلی متوقف شد . و تاتر سعدی بدست جمعی اراذل و اوباش به رهبری عشقی نامی به آتش کشیده شد.

برای مردم ایران سالهای ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۲ سالهای پر اهمیتی در زمینه تاتر است  خاطره آن دوران هنوز در اذهان باقی مانده و به بعنوان یک پایگاه هنری کشور همیشه از آن با سربلندی و افتخار یاد میکنند.  نوشین و همکاران و شاگردانش تاتر علمی را پایه گذاری کردند تا آیندگان و جوانان آنرا بسازند و تکمیل نمایند  نوشین در کتاب هنر تاتر میگوید " ایمان راسخ دارم در آینده نزدیک تاتر در کشور ما نیز با استفاده از تکنیک و تجربیات ملل راقیه  مراحل پیشترفت خود را پیموده و به مرحله  کمال نزدیک خواهد شد " . (پایان)

 

 

                                                                              خانم لورتا

 

 

 

 

بازدیدها: 19