بادگیرهای یزد و معماری همسو با اقلیم سروده رفیعی ـ بخش نخست

در کشور پهناورمان ایران باوجود شرایط متفاوت اقلیمی و آب و هوایی در فصول مختلف سال، نمونه‌های ارزشمندی از معماری سنتی برجای مانده که به‌خوبی پاسخگوی این شرایط بوده است. معماری سنتی ایران دارای پشتوانه‌ای قوی و پربار از جنبه‌های گوناگون پایداری، هنر و فرهنگ ایرانی است که بدون استفاده از وسایل مکانیکی و انرژی‌های تجدیدناپذیر زمینه مطلوب را در بنا ایجاد کرده است. یزد یکی از شهرهای کویری است که در منطقة اقلیمی گرم و خشک ایران قرار گرفته و از دیرباز معماران این دیار، از روش‌های مختلفی برای همسازی با این شرایط نامساعد بهره جسته‌اند و یکی از این ابداعات، استفاده از بادگیر بود. 
معماری پایدار
برقراری تعادل میان نیازها و خواسته‌های انسان و شرایط زیست‌محیطی، در حال و آینده منجر به شکل‌گیری مفهومی به‌نام معماری پایدار شد. درواقع، معماری پایدار برقراری ارتباط بین ساختمان و محیط است به‌گونه‌ای که اثرات ناشی از ساخت بنا کمترین آسیب را به طبیعت وارد کند. معماری پایدار نوعی معماری هماهنگ با اقلیم است که با حفظ انرژی، ازطریق استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌گیری از مصالح بومی، بهترین فضای ممکن را برای رفع نیازهای روحی و جسمی ساکنان و در یک کلام تأمین آسایش انسان فراهم آورد. حفظ انرژی، کاهش استفاده از منابع جدید، برآوردن نیازهای ساکنان، هماهنگی با سایت، کل گرایی و هماهنگی با اقلیم از اصول معماری پایدارند. 
اقلیم یزد
به شرایط آب و هوایی یک منطقة جغرافیایی، نظیر دما، رطوبت، فشار اتمسفر، باد، بارش و سایر مشخصه‌های هواشناسی در مدت زمانی نسبتاً طولانی اقلیم گفته می‌شود. اقلیم هر سرزمین عاملی بسیار مهم در تقسیم جغرافیای زیستی به‌شمار می‌رود و به‌همین دلیل انسان اولیه در پی دستیابی به آب و غذا هرجا اقلیم مناسبی یافته، اقامت گزیده و اجتماعات اولیه را پایه‌ریزی کرده است. 
بارندگی بسیار کم، خشکی، رطوبت بسیار اندک هوا، پوشش گیاهی کم، اختلاف زیاد دمای شب و روز، گرمای شدید در تابستان، طوفان‌های شدید در برخی از مواقع سال و وزش باد در جهات مختلف و همچنین سرمای شدید در زمستان از ویژگی‌های اقلیمی یزد است. 
شکل بناها
بافت شهری یزد به‌هم فشرده و ابنیه در آن متصل به‌هم‌اند. در یزد کوچه‌ها باریک‌اند و با دیوارهای نسبتاً بلند و در مسیر یک خط شکسته امتداد دارند. 
بناها در یزد کاملاً درون‌گرا و محصورند و همه بناها، به‌جز حمام‌ها، حیاط مرکزی دارند. با قراردادن بازشوها رو به فضای نسبتاً مرطوب و معتدل حیاط و مسدودکردن جدارة خارجی ساختمان، ارتباط فضای زیست داخلی با فضای نامساعد بیرون قطع می‌شود و یک اقلیم کوچک برای آسایش انسان در اقلیم گرم و خشک منطقه به‌وجود می‌آید. طاق‌ها غالباً قوسی و گنبدی است و دیوارهای خشتی و آجری نیز برای تحمل بار سنگین این طاق‌های قوسی با ضخامت زیاد ساخته می‌شوند. 
معماری یزد، معماری پایدار
معماری مبتنی بر شرایط اقلیمی، تلاشی است برای تطابق حجم، شکل، جهت‌گیری و نوع مصالح، و بهره‌گیری از مواهب طبیعی مانند تابش خورشید و باد و غیره برای تأمین آسایش در ساختمان، بدون استفاده از تجهیزات مکانیکی یا کاهش استفاده از این تجهیزات. مردمان مناطق کویری، به‌ویژه شهر یزد که اقلیم گرم و خشک دارد، برای کاستن از شدت تابش بر سقف و به‌دلیل امکان تولید نسبتاً آسان خشت، به‌سوی ساخت طاق‌های گنبدی کشیده شدند و در عین حال در گنبدهای کوچک سطوح مسطحی را هم درنظرگرفتند تا به‌دلیل اختلاف دمای زیاد بین روز و شب از خنکای شب‌ها بهره ببرند و بر بام‌ها بخوابند. ارتفاع اتاق‌ها را بلندتر درنظر می‌گرفتند تا هوای گرم سبک، جای بیشتری برای صعود داشته باشد. برای به‌درون‌کشاندن بادهای خنک، بادگیرها را برافراشتند و به‌منظور جلوگیری از ورود هوای گرم پنجره‌ها را کم و کوچک کردند و خانه‌ها را چنان متراکم و در کنار یکدیگر ساختند تا با کاهش سطوح خارجی و سایه‌اندازی از انتقال گرمای جانفرسای بیرون بکاهد و ورود آن را در روز به‌تأخیر اندازد تا در شب سرد بتوانند آن را بازیابند. رنگ روشن برای جدار بیرونی ساختمان‌ها بهترین گزینه بود تا کمترین مقدار گرمای تابشی را جذب کند و همین‌طور رنگ داخلی نیز می‌باید روشن می‌بود تا نور ورودی از پنجره‌های کوچک بیشترین انعکاس را در فضای داخلی داشته باشد. زمین نسبتاً وسیع به آنان این امکان را می‌داد تا حیاطی داخلی و درخت‌کاری شده با حوض آب در میانه خانه درنظر گیرند تا هوای خشک را اندکی با رطوبت تلفیق کند. 
انواع خانه‌های یزد
استفاده از بادگیر برای خنک‌کردن خانه‌های یزد بسیار مرسوم بوده است، به‌طوری‌که وضعیت اقتصادی صاحبخانه از بزرگی و تزئینات و ویژگی‌های بادگیر خانه شناسایی می‌شده است. خانه‌های مسکونی یزد به چهار دستة کلی تقسیم می‌شوند: خانه‌های زرتشتی، کوشک‌باغ‌ها، منازل حیاط‌دار فشرده و خانه‌های حیاط‌مرکزی که در هر سبک به‌نحوی متمایز از الگوهای پایداری موجود در معماری اقلیم گرم و خشک استفاده شده است. 
خانه‌های زرتشتی
خانه‌های زرتشتیان تفاوت قابل ملاحظه‌ای با خانه‌های مسلمانان داشته است و باوجود استفاده از مصالح و مواد مشابهی همچون آجر، خشت، گچ و در و پنجره‌های چوبی، طراحی این خانه‌ها متفاوت از دیگر خانه‌ها در یزد است. خانه‌های زرتشتیان، همچون خانه‌های مسلمانانِ فقیر، بسیار کوچک و تنگ است. زرتشتیان در ساختمان‌سازی محدودیت‌هایی داشته‌اند. حیاط این خانه‌ها «ریکدا» نامیده می‌شد که کوچک و عمدتاً با سنگ‌های رودخانه‌ای یا با خاک لگدکوب‌شده سنگفرش می‌شد. یکی از ممنوعیت‌های ساخت‌وسازی زرتشتیان، ممنوعیت استفاده از بادگیر برای تهویه خانه بوده است. این یکی از ویژگی‌های قابل تشخیص خانه‌های زرتشتیان است. آنها برای تهویة منازل خود دو راه حل را به‌کارگرفته بودند، یکی ایجاد دیوارهای مشبکِ رو به بیرون برای فضاهای اصلی که از این منافذِ رو به شمال باد مطبوع داخل می‌شده است. روش دیگر نیز بلندساختن بخشی از سقف و بهره‌گیری از جریان هوا از قسمتی که ما بین دو سقف به‌وجود می‌آید، بوده است. 
کوشک‌باغ‌ها
کوشک‌ها، عمارت‌های مسکونی هستند که در میانة باغ قرار می‌گیرند و گرداگرد آنها باز است. در معماری مناطق گرم و خشک این تنها نمونه خانه‌های برون‌گرا محسوب می‌شود که از هر چهار طرف نیز به سمت بیرون پنجره دارد. ساخت کوشک‌ها راه‌حلی برای گریز از گرماست و البته در درون کوشک‌ها نیز تمهیداتی برای رهایی از حرارت محیطی در تابستان درنظر می‌گرفتند. وجود بادگیر در کوشک‌ها از جمله این راه‌حل‌ها است. بادگیر باعث تهویه می‌شود و راه‌حلی است هماهنگ با اصول پایداری در معماری.بادگیر عمارت تابستان‌نشینِ باغ دولت‌آباد که بلندترین بادگیر ایران را دارد، نمونه‌ای از کوشک بادگیردار است. 
خانه‌های حیاط‌دارِ فشرده
این خانه‌ها که پس از پهلوی اول و جایگزین‌شدن بافت شطرنجی به‌جای بافت ارگانیک در شهر یزد رواج پیدا کردند، حیاطی که در مرکز خانه قرارگرفته باشد، ندارند. حیاط در سمت جنوبی قرار می‌گیرد و سه طرف آن با دیوارهای بلند محصور است. این خانه‌ها با ساختارِ کشیده شرقی-غربی، به‌طور معمول، بین ۳ تا ۶ اتاق دارند. در برخی از آنها، به‌خصوص در نمونه‌های اولیه این‌گونه خانه‌ها، بادگیر ساخته می‌شده است. 
خانه‌های حیاط‌مرکزی
درون‌گرایی در معماری یزد را می‌توان در خانه‌های حیاط‌مرکزی یافت. این‌گونه خانه رایج‌ترین نوع ساماندهی فضاهای یک خانه است. فضاها، باتوجه به عملکرد و جای‌گیری‌شان نسبت به محور شمال- جنوب برای دریافت انرژی خورشیدی و سایر کارکردهای اقلیمی-محیطی، حول یک حیاط شکل می‌گیرند. جبهة شمالی و جنوبی اصلی‌ترین نماهای حیاط هستند و بزرگترین اتاق‌ها و مهم‌ترین فضاهای زندگی به‌همراه برخی اتاق‌های سرویس‌دهنده به اتاق اصلی نیز در این دو جبهه قرار می‌گیرند. حیاط نارنجستان حیاط کوچک دیگری است که در تعدادی از خانه‌ها مشاهده شده است. در بیشترِ خانه‌های حیاط‌مرکزی، بادگیر در ضلع جنوبی حیاط دیده می‌شود. درواقع در این خانه‌ها عملکرد دیوارها، مقاومت در برابر تابش شدید خورشید، سایه‌اندازی، مقاومت در برابر بادهای شدید موسمی و فصلی و استفاده از عایق حرارتی هواست. در این شکل از خانه‌ها از اصول معماری پایدار همچون حفظ انرژی، هماهنگی با اقلیم، برآوردن نیازهای جسمی و روحی ساکنان و کل‌گرایی استفاده شده است و