دسته: محیط زیست

    عقرب: کژدم (گزدم؟) در متون کهن طب و داروشناسی و دایرة المعارفی فارسی گاهی از «کژدم» یاد شده و نیز از چگونگی درمان کژدم گزیده سخن رفته است. برخی از تصحیح‌کنندگان این منابع «کژدم» مندرج در نسخ خطی این متون را به «گزدم» تغییر داده‌‌اند. ظاهراً بدان جهت که این جانور با دم می‌گزد، در حالی زنبور و مگس و برخی حشرات گزنده نیش در دم دارند. وانگهی «گز» نام درختی مشهور است، و دانشمندان قدیم بدان توجه داشته‌اند، مرحوم دهخدا نیز ذیل واژه «کژدم» ضمن معرفی این جانور، ذکری از «گزدم» نکرده، و این کلمه را مدخل نگرفته است. لغت عربی «عقرب» علاوه بر «کژدم»، در اصطلاح منجمان نام برج دوم از دوازده برج یعنی «آبان ماه» است. ظاهراً در برخی از قلمروهای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی، کور بودن «عقرب» از باورهای رایج بوده است. به همین دلیل بعضی از شاعران «عقرب» را کور پنداشته‌اند. در برخی از منابع کهن به فعالیت و حرکت «کژدم» و بعضی جانوران در شب اشاره شده است. از باب نمونه، ابویعقوب سبحستانی در کشف المحجوب (رساله‌ای در آیین اسماعیلی از قرن چهارم)، در شرح «علت حرکات حیوانات» از جمله اشاره به همین نکته دارد: «… چون خُرشید به غروب رسد کمتر...

  باب نخست از جزو یازدهم ورزنامه به «مگس انگبین» اختصاص یافته که در آن، از جمله آمده است: … او بهتر و پرمنفعت‌تر از همة مرغان و بهایم و خزندگان زمین است از جملة حیوان، زیرا که او در بسیار چیزها که از او آید از کارهای لطیفش به مردم و به کارهای مردم [خوب و خردمند شباهت‌ها دارد]، و این کارها که او همی کند و هدایت که او راست و منفعت بزرگ … مانند کارهای آن کسان است… از بهر خود خزینه سازد؛ از درخت، و از آنچه خواهد از دیگر نبات‌ها و چون بخورند از آن، ‌بعضی آن بود که به «انگبین» [تبدیل] کند و بعضی آن بود که به «موم» کند و جز آن، و آن همه در جملة روزگارش که کنَد هم انصاف دهد و هم انصاف خواهد، و معنای این آن است که به غذای خویش هیچ پلیدی نکند و، نه چیزی از گوشت و یا از خون، الا از درخت و از دیگر نبات‌ها که آن او را خوش آید و شیرین بود و هیچ زیان از آن به معاش مردم نرسد؛ و اگر کسی زیانی خواهد که بدیشان کند از صآن کس، که آن زیان کاری جوید، پنهان شوند. و از لطف...

    ایرانیان که همواره در طول تاریخ با آفت ملخ و هجوم دسته‌های انبوه این حشره مواجه بوده‌اند، در ادوار کهن، شیوه‌ای شگفت در دور کردن توده‌های عظیم ملخ‌های در حال پرواز ابداع کرده‌اند و آن ایجاد صداهای مهیب و پرطنین بوده است. به این ترتیب که جمع زیادی از اهالی، زنان و مردان پرتوان آبادی با کوبیدن شدید چوب و سنگ بر طبل و دهل و طشت (معرَّب تشت) و سینی و طاس و ایجاد امواج و ارتعاشات صوتی شدید، لرزاننده و کرکننده، مانع فرود و نشستن ملخ‌ها در عرصة باغ و بوستان‌ها و کشتزارهای پیرامونی آبادی‌ها می‌شده‌اند. تجربة بسیار مؤثری که هنوز هم در برخی نواحی قلمروهای فرهنگی ایران استمرار دارد، و برخی شاهد اجرای این شیوة شگفت بوده‌اند و بسیاری نیز شنیده یا به یاد دارند. برای مثال از باب نمونه: تجربة مزبور را مستند به گفته‌های قوم و خویش بزرگوارم آقای دکتر علی ابریشمی (پزشک، متولد ۱۳۰۷، مقیم مشهد) نقل می‌کند: ایشان در سال ۱۳۴۳ با جمعی از دوستان خود، در سفر به خواف و رشخوار، از نواحی شرقی شهرستان تربت‌حیدریه، شاهد حرکت تودة میلیونی ملخ‌ها چون ابری سیاه در آسمان بوده و بر اقدام عجیب روستاییان برای دور کردن ملخ‌ها نظارت داشته‌اند. به این ترتیب...

هوشمندی ‌های رفتاری حشرات دکتر محمدحسن ابریشمى – بخش نهم یکشنبه ۱۹ آبان ۱۳۹۸   مَلَخ (جَرّاد) یکی از کارشناسان قدیمی‌در ۸۵ سال پیش، مقاله‌ای مشروح تحت عنوان «آفت ملخ» در مجلة مدرسة عالی فلاحت به چاپ رسانده است.[۱] در این مقاله، با معرفی «ملخ» و انواع آن شرحی دربارة تخم‌ریزی و چگونگی زیست و هجوم جمعی و خسارات ملخ و نیز مبارزه با آن، از جمله نوشته است: “تمام زارعین و برزگران مطلعند که «ملخ» یکی از آفات زراعتی بوده، و خسارات آن بی‌شما ر است. تاریخ صحیح پیدایش ملخ در ایران معلوم نیست ولی آن چه تا به حال متقِّن شده، در سال‌های متمادی ملخ‌های دریایی از صحرای عربستان و بین النهرین و خلیج‌فارس و بحراحمر به صفحات ایران هجوم [آورده] و به واسطة تخم‌گذاری نسل خود را زیاد کرده‌اند. تا چند سال قبل که هنوز در ایران وسیلة دفع این آفت برای ما میسر نبود خسارات آن علاوه بر فقر اقتصادی مملکت، روز به روز رعیت را تهی دست نموده و او را از شغل خود باز می‌داشت … لیکن از سال ۱۳۰۶ به بعد وسایل دفاع از این حشرة موذی در سرتاسر مملکت فراهم گردیده…” . [۲] نویسنده سپس اسامی‌علمی‌شش نوع ملخ شناخته شده در ایران را...

تربت‌حیدریه- ایرنا- پنجمین جشنواره ملی عکس زعفران با حضور عکاسانی از ایران و چند کشور خارجی روز شنبه در شهرهای تربت‌حیدریه و زاوه در جنوب خراسان رضوی فعالیت خود را آغاز کرد. دبیر جشنواره ملی عکس زعفران در گفت و گو با خبرنگار ایرنا هدف این رویداد هنری فرهنگی را معرفی خراسان به عنوان بزرگترین تولیدکننده محصول راهبردی زعفران در جهان و نیز کمک به افزایش سرانه مصرف زعفران اعلام و بیان کرد: معرفی این پایگاه مهم تولید و عرضه زعفران، ثبت و مستندسازی مراحل مختلف برداشت، فرآوری و بسته ‌بندی محصول از دیگر اهداف برپایی جشنواره هستند. سلیمان گلی افزود: این رویداد فرهنگی توسط انجمن عکاسان اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی تربت حیدریه برای پنجمین سال پیاپی بپا شده است.  وی به موضوع آثار ارایه شده در جشنواره عکس زعفران نیز اشاره و بیان کرد: در "بخش اصلی" زعفران، برداشت فرآوری، تاثیر زعفران در اقتصاد و زندگی مردم تربت حیدریه و زاوه، گردشگری زعفران، رعایت بهداشت در برداشت و فرآوری گلهای زعفران مورد نظر است. دبیر جشنواره ملی عکس زعفران ادامه داد: در "بخش جانبی" جشنواره نیز که به صورت غیرحضوری برگزار شده آثار مختلف از جمله استفاده از زعفران در غذاهای ایرانی و خارجی، رنگ دهنده و تزیین کننده شیرینیها، طعم دهنده در...

  «علی‌بن عبدالواسع کامی‌لاهیجی» در کتابی با عنوان «خواص الحیوان» (تألیف ۱۰۳۳) که ظاهراً به منابع زیادی دسترسی داشته بر اساس نگارش‌ها و نیز باورهای پیشینیان، مطالب زیادی دربارة انواع جانداران فراهم آورده است. شادروان حسینعلی باستانی راد طی یادداشتی در تاریخ اول دی ماه ۱۳۲۴ به شرحی در معرفی علی کامی‌لاهیجی نوشته و زوایایی از دوران زندگی و چگونگی قتل این نویسندة گمنام را آشکار کرده است.[۱] کامی‌لاهیجی ذیل عنوان «مورچه» مطالب زیادی نقل کرده و برخی را با استدلال رد کرده است: «جمعی از حکما برآنند که مورچه را به علت تنگی حلق و باریکی میان، قدرت خوردن چیزی نیست و آنچه از روی حرص به خانه و لانه خود می‌برد از رایحة آن منتفع و محظوظ می‌گردد و جماعت دیگر را اعتقاد آن است که فرقة قدما جهت اغراق قِلَّتِ اَکل [کم خوردن]آن گفته‌اند و الا به محض رایحه تعیّش امکان ندارد، و در چیزهایی که مورچه در آن رفته باشد اثر خورده و کم شدن مادة اصل ظاهر می‌شود».[۲] به نوشتة همو: «مور، از غایت کیاست، در تمام تابستان خوراک به لانه برده جهت اوقات عسرت و برودت ذخیره می‌کند. سایر حبوب را که در زیرزمین می‌برد می‌شکند و دو نصف می‌کند تا از جذب رطوبت زمین...

گناباد- ایرنا- فرماندار خواف گفت: سیلاب و تگرگ سه روز گذشته پنج میلیارد ریال به بخش کشاورزی و جاده‌های بخش جلگه زوزن این شهرستان خسارت وارد کرد. حسین سنجرانی روز شنبه طی گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: بیشتر این خسارت‌ها به بخش کشاورزی و محصول پنبه و جاده‌های بخش جلگه زوزن و روستاهای تابعه آن نظیر بنیاباد و لاخی برکا وارد شده است. وی ادامه داد: جاده‌های روستایی ابراهیمی به زوزن و لاخی برکا به چهارگچی شهرستان خواف که روز پنجشنبه هفته گذشته به دلیل بارش شدید باران و سیلاب مسدود شده بود هم اکنون باز شده و تردد در آن‌ها جریان دارد. رییس اداره پیش بینی هواشناسی خواف هم به خبرنگار ایرنا گفت: به دلیل نبود ایستگاه باران سنجی در بخش جلگه زوزن اطلاعات دقیق از میزان بارش باران در این منطقه وجود ندارد. اسماعیل میرزاده افزود: با توجه به وسعت خواف فقط سه ایستگاه باران سنجی در این شهرستان فعال است و دستکم سه ایستگاه دیگر مورد نیاز است که پیگیری‌هایی در این زمینه در حال انجام است.  شهرستان ۱۴۰ هزار نفری خواف با ۱۲۳ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان در ۲۶۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است. بازدیدها: ۲۸

  نجم‌الدین ابوالرجاء قمی، در تاریخ الوزراء (تألیف ۵۸۴) در شرح راه و روش‌های وزرا در رتق و فتق امور و نیز وصف خدمات خوب یا بد آنان، گفتار خود را، گاه بر سبیل مثال، با اشاره به خصلتی از «مورچه»، شیواتر کرده است. از باب نمونه، در ضمن شرح جهالت یکی از بستگان وزرا، اشاره‌ای به خصلتِ نیک آن شخص نیز دارد: اما اصلاحی در وی بود که «مور» را نیازردی. در جای دیگر، اوصافی از وزیری با تدبیر نقل کرده است و در وصف کسانی که با تمامی وجود در خدمت وزیر بوده‌اند، گفته است: چون «رکاب» در پای او افتاده‌اند و چون «مور» کمر انقیاد او بسته‌اند. [۱] به نوشته همو: «مورچه» را چون «پر» برآید سبب هلاک بود. «مور» باشد که زاد ]توشه[عمر ذخیره‌ سازد، «شیر» از این اندیشه فراغی دارد. «مور» پای برهنه از «خر» با نعل بهتر رود. [۲]زکریا قزوینی در قرن هفتم (۶۰۲-۶۸۲ هجری) در آثار البلاد، تعاریفی از ویژگی‌های فردی و همبستگی‌های جمعی این حشره دارد: نَمل، مور بود، حیوانی حریص … ، خانه «مور» چون خانه بوَد که در آن جا دهلیز و صفحه؟صحنه؟ و غرفه و حجره بوَد. و «حبوب» را در غرفه‌ها نهند تا آب بدان جا نرسد، و بعضی...

  هوشمندی و حساسیت‌های رفتاری برخی حشرات همان‌سان که اشاره شد، پژوهش‌های دانشمندان و زیست‌شناسان جهان در دو قرن اخیر در باب هوش و ادراک جانوران از جمله دربارة «حشرات» بسیار پردامنه و چشمگیر است. در متون کهن بعد از اسلام، به‌ویژه در منابع دایره‌المعارفی قدیم نیز از این گونه تجارب و همچنین باورها و تفکرات دال بر ادراک و هوش «حشرات» نقل شده که عمدتاً مبتنی بر آزموده‌ها و گفته‌ها و پندارهای قدیم تر ایرانیان است. در این گونه منابع بیشتر به تجارب و باورها دربارة رفتارها وحساسیت‌ها و حرکات هوشمندانة برخی از حشرات، چون «مورچه» و «ملخ» و «زنبور عسل» و نیز «کژدم» از «بندپائیان» اختصاص یافته که در ادامه به آن پرداخته است. ۱- مورچه(نَمل) پاره‌ای از تجارب و باورهای پیشینیان دربارة رفتارها و حساسیت‌های مورچگان در متون کهن به چشم می‌خورد. از باب نمونه «ابودلف مهلهل خزرجی» در سال ۳۴۱ هجری به دنبال دیدار از دماوند، به تجربة اهالی این ناحیه از ایران در باب رفتار مورچگان اشاره کرده است که دلالت بر ادراک این حشره در پیش‌بینی «خشکسالی» دارد. “… در یکی از رشته‌های این کوه آثاری از یک ساختمان قدیمی یافتم که در اطراف آن قبرهای زیادی وجود داشت و نشان می‌داد که محل ییلاقی...

پندارها و آگاهی‌های عمومی‌ایرانیان از قدیم‌ترین ایام، دربارة آفرینش و جهان هستی، همة مخلوفات و شگفتی‌های عالم هر چه و هر اندازه که بوده، طی ادوار تاریخی دهان به دهان گشته و در وجه باورهایی در اذهان عامه کم و بیش بر جای مانده است. این باورها، گاه با خرافات و گاهی با آموزه‌های دینی درآمیخته و استمرار یافته است. در آثار بعضی از دانشمندان و نویسندگان رشته‌های گوناگون علوم و فنون قدیم و نیز برخی از ادیبان و شاعران و عارفان، به مناسبت‌هایی از این باورها سخن رفته است. همچنین در لابه‌لای سطور و صفحات متون کهن با عناوین و موضوعات مختلف، گاه برحسب اقتضا یا به عنوان تمثیل و به صورت پراکنده از برخی پدیده‌های عالم هستی از جمله «کانی‌ها»، «رستنی‌ها» و «جانداران» یاد شده است. اما افزون بر این، در بعضی از منابع و متونِ کهنِ دایرة‌المعارف‌ گونه، جستارهای مستقلی به مباحث کانی‌ها، رستنی‌ها و جانوران، اختصاص یافته است. در هر مبحث از جستارهای این گونه آثار غالباً، مشخصات و خواص و خصوصیات بسیاری از کانی‌ها یا گیاهان یا جانداران، از آن جمله «حشرات» ثبت شده است. مندرجات این منابع و متونِ کهنِ دانشنامه‌ای حاوی آموزه‌ها، تجارب، تفکرات و باورهای پیشینیان دربارة موضوعات مختلف است که بی‌گمان دربردارندة...