ناگفته هاي کشف رصد خانه مراغه علی اکبر سرفراز / گروه پژوهشی علوم و تاریخ هنر

ماموريت يافتن رصد خانه مراغه در سال ۱۳۵۲، بر عهدة آقاي دكتر سرفراز قرار گرفت. دكتر سرفراز در دل كوه رصد داغي، بقاياي يك كليساي مخفي و محراب آن را يافتند. پلان رصد خانه مراغه نيز طي سونداژي در گندم زار نزديك كوه كشف شد. اين رصد خانه در زمان الغ بيگ به دستور دولتي جهت رونق دادن به رصد خانه سمرقند تخريب گشته بود.

متن زير حاصل مصاحبه اي است كه طي آن دكتر سرفراز يافته هاي ناگفتة خود را درباره ماجراي حقيقي كشف رصد خانه مراغه، بيان داشتند. ضمناً تصاويري كه از آرشيو شخصي دكتر سرفراز ارائه گشته اند، كاملاً منحصر به فرد بوده و حاصل تصوير برداري هاي آقاي سرفراز در زمان اكتشافات مي باشد. اين تصاوير تا كنون منتشر نشده بودند.

در زمان به وقوع پیوستن این اکتشاف آقای خرم آبادی رئیس اداره حفاریات بودند. ایشان بر اساس تقاضای استاد فیزیکی به نام آقای رضا موحد ماموریت یافتن رصدخانه مراغه را به اینجانب واگذار نمودند. آقای موحد از ایرانیانی بودند که سال ها در آمریکا زندگی کرده و پس از فارغ التحصیلی در رشته فیزیک، در ایران در دانشگاه تبریز مشغول به تدریس گشته بودند. ایشان ضمن آموزش هایشان در دانشگاه های آمریکا با قضیه رصد خانه مراغه، منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی، آشنائی پیدا کرده و بر آن اساس پس از بازگشتشان به ایران جهت استفاده از این مکان به عنوان فضای آموزشی برای دانشجویان، ماه ها وقت صرف یافتن رصد خانه کرده اما چیزی نیافته بودند. به این ترتیب خدمت آقای خرم آبادی رسیده و در این زمینه از ایشان درخواست کمک کردند. آقای خرم آبادی نیز این وظیفه را به من واگذار کرد.

طی بررسی های اولیه متوجه شدیم که یک هیئت باستان شناسی آمریکائی در سال ۱۳۱۲ الی ۱۳۱۶ جستجو هائی را جهت یافتن این مکان به عمل آورده بود، که بی نتیجه ماند. ۲۰ سال بعد هیئتی ژاپنی کوه رصد مراغه و حفره های اطراف آن را بررسی، و این فرضیه را مطرح کرده بودند که این حفره ها به اتاقکی می رسد که از آنجا می توان به چاه رصد دسترسی پیدا کرد. گروه ما نیز بر اساس همین نظریه کار خود را آغاز کرد. 

پس از ماه ها کار طاقت فرسا در دل چاه های تو در تو به اتاقی با ابعاد سه متر در سه متر رسیدیم که محرابی مربوط به آئین مسیحیت در آن به چشم می خورد. اما اطراف و نیز سقف این اتاق به فضائی دیگر راه نداشت.در نتیجه تنها عکسی از این مکان گرفتیم و محل را ترک کردیم. 

در ادامه جستجویمان تصمیم گرفتیم اطراف کوه معروف به رصد داغی را مورد جستجو قرار دهیم. زمین های اطراف در آن زمان گندمکاری شده بود. از اهالی درخواست کردیم گندم های مکانی را به ابعاد بیست در بیست متر درو کنند تا امکان سونداژ کردن فراهم شود. حین انجام اقدامات اولیه جهت ایجاد سونداژ، متوجه سنگ هایی شدیم که نشان دهنده دخالت انسانی در محل بود. متوجه شدیم سنگ هائی که در حال جابجائیشان هستیم مربوط به فندانسیون بنائی است. بنابر این به جای کلنگ از جارو استفاده کردیم و به فوندانسیون دایره ای بنا به قطر ۲۲ متر دسترسی پیدا کردیم که همان رصد خانه بود. در جبهه جنوبی حفاری انجام دادیم و به راهروئی به طول سه متر دسترسی پیدا کردیم و از آنجا ناو رصد خانه پیدا شد. سنگ های چهل و پنج در چهل و پنج سانت ناودانی شکل برای حرکت ریل، دو پله در اطراف ناو، شیشه های رنگی قرمز، سفید، زرد و سیاه که برای تشدید و تضعیف نور استفاده می شد را در این مکان یافتیم. البته تمام این اقدامات طی مدت سه سال به طول انجامید.

در هر طرف ناو نشانه های وجود پنج اتاق یافت شد که در بعضی قسمت های آن آجر پوش کف ناقص شده بود. با توجه به نشانه های موجود به این نتیجه رسیدیم که رصد خانه به دستور دولتی تخریب شده است. به این ترتیب که در زمان الغ بیگ و با احداث رصد خانه سمرقند به دستور او، دانشمندان مراغه جهت انتقال به سمرقند تشویق می شوند اما آنها از این امر سر باز می زنند و رصد خانه مراغه را جهت مطالعات خود ترجیح می دهند. در نتیجه الغ بیگ برای مجبور کردن ایشان دستور تخریب رصد خانه مراغه را می دهد. مردم محلی با آگاهی از این تصمیم تقاضا می کنند تا در این فرصت از مصالح به کار رفته در بنا استفاده کنند. نوع تخریب بنا و بقایای برجای مانده از جمله کف پوش های ناقص نشان دهنده این اقدام مردم بود. به این ترتیب فقط پی این بنا باقی ماند. کل این کشفیات ۴ سال به طول انجامید.

در آخرين سال كاووش، دانشگاه تبريز ضمن تشكر و قدرداني از اينجانب كه نامه آن پيوست است، تقاضا نمودند كه حريم رصد خانه را جهت سامان دهي و اقدامات بعدي مشخص نمائيم كه در زير ملاحظه مي فرمائيد.

امروزه پس از گذشت سالها سازمان ميراث فرهنگي درباره مرمت بناي رصدخانه مراغه به دكترسرفراز رجوع كرده و درباره نحوه حفاظت و نگهداري از آن، نظر ايشان را جويا شده است. آقاي سرفراز اظهار كردند با ساخت و ساز پِلَن توريوم (آسمان نما) بزرگي كه تمام وسعت رصدخانه قديمي را در بر بگيرد، مي توان علاوه بر نمايش آسمان نما پله هاي ورودي و خروجي اين آسمان نما را به گونه اي نصب نمود تا اينكه بازديد كنندگان پس از بازديد آسمان نما وضعيت آثار مكشوفه رصد خانه مراغه را عيناً مشاهده نمايند. بدون آنكه هيچگونه ساخت و ساز و بازسازي و بازپيرائي در آن به عمل آيد. در غير اين صورت هرگونه مرمت استحفاظي يا بنيادي باعث شك و ترديد در بناي اوليه خواهد بود.

تصاوير

در اين قسمت تصاويري از مراحل اكتشاف رصد خانه مراغه، برگرفته از اسلايد هاي شخصي دكتر سرفراز آورده شده و كاملاً منحصر به فرد مي باشند. بخشي از تصاوير نيز وضعيت فعلي رصد خانه را نمايش مي دهند.

توضیح تصاویر از راست به چپ / منبع تصاویر قدیمی : آرشیو شخصي دكتر سرفراز
– در اكثر قبور مكشوفه ارامنه در اطراف كوه رصد خانه، آثار محراب گونه ارامنه در بالاي سردر قبور ديده مي شود. تصوير مربوط به سال ۱۳۵۳٫ 
– آثار مكشوفه پس از برداشتن سنگ درب ورودي. 
– دخمه سمت چپ، دخمه ورودي به دل تپه و دسترسي به محراب ارامنه در آن مكان پس از عبور از چاه هاي مختلف.
– آثار كليساي ساخته شده در حاشيه رصدخانه مراغه. پس از تخريب رصد خانه و پناه بردن اقليت هاي مسيحي به صورت جانپناه و مكان امن در اطراف اين مكان (رصد خانه مراغه). سوراخ سمت چپ ورودي به درون و دل تپه كه به اتاق محراب راه پيدا مي كند. پس از عبور از چاه هاي متعدد مشخص شد كه نظر هيئت ژاپني، مبني بر اينكه از دل اين تپه چاهي به بالاي تپه وجود داشته، نه درست و نه منطقي بود.

– نماي محراب مسيحيان مسكون در اطراف كوه رصد داغي در دل تپه رصد داغي كه در سال ۱۳۵۰ ضمن اولين عمليات حفاري ظاهر شده و تا كنون هيچكس از آن اطلاعي ندارد. كما اينكه اقاي سرفراز اظهار مي دارد كه از مكان آب انبار رصد داغيِ رصد خانه مراغه نيز هيچكس با اطلاع نيست. آب انبار نيز در اولين سال كاوش در سال ۱۳۵۱ ظاهر و نمايان شد. 

– نقشه كليساي زيرزميني مسيحيان، (برگرفته از رساله كارشناسي ارشد آقاي سيروس حيدري با مشاوره دكتر سرفراز.) 

۱: راهروي ورودي / ۲: سالن چليپائي / ۳: محراب / ۴: سكو / ۵: اطاق زير زميني / ۶: چاه

– چاه هائي كه ارامنه بصورت قبر يا دفن اجساد خود استفاده كرده اند. 

– كيفيت كاووش هاي حفاري رصد خانه در اولين سال حفاري در سال ۱۳۵۱٫ 

– بقاياي ساختمان هاي مدور شكل در ارتباط با رصد خانه مراغه كه از نقش و عملكرد آنها بي اطلاعيم. 

– آثار كف پوش هاي آجري كه مقدار كمي ضمن عمليات حفاري در سال ۱۳۵۱ ظاهر شد و مؤيد آن است كه براي تخريب رصد خانه مراغه دستور دولتي صادر شده بود. 
به همين علت مردم مراغه توانستند پيش از تخريب كامل از مصالح معماري اين مكان به ويژه آجر هاي كف استفاده كنند. به همين جهت آثار كمي در زير آوار كف باقي مانده است.

– در اولين سال حفظ و نگهداري بقاياي رصدخانه مراغه يعني در سال ۱۳۵۴ با آجر چين وضعيت وكيفيت رصدخانه مراغه را به نمايش گذاشتيم. 

– وضعيت فعلي رصدخانه كه توسط بالن پوشيده شده است. البته چنين وضعيتي مورد انتقاد آقاي دكتر سرفراز قرار گرفته و ايشان طرح منطقي تري جهت نمايش عمومي رصد خانه ارائه كرده اند كه پيشتر اشاره شد.

– وضعيت فعلي رصدخانه از زاويه بيروني.
– تصوير بازسازي شده ناو رصدخانه.
– ديد كلي رصد خانه قبل از قرار دادن گوي سفيد بر آن.
– ناو فعلي رصد خانه سمرقند كه گفته مي شود مشابه رصد خانه دامغان ساخته شده است و اكنون نيز موجود است.

  دکتر علی اکبر سرفراز، باستان شناس

نظرات بینندگان:

بازدیدها: 33