آب‌انبار اسحاق‌خان تربت‌حیدریه، گردگیری از یک بنای تاریخی

به گزارش ایرنا، آب‌انبار اسحاق‌خان در خیابان فردوسی جنوبی تربت حیدریه، یکی از بزرگترین بناهای تاریخی این منطقه و مربوط به عهد قاجار و البته هنوز پابرجا است که در مهرماه سال ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۳۷۷ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

این اثر از جمله بناهای ماندگار تاریخ تربت‌ حیدریه است، که روزگاری نقشی کانونی در توزیع آب رایگان بین اهالی شهر داشته است، اما به تدریج که از این نقش دور افتاده، تبدیل به زباله‌دان شده است!

سخن بیراهی نیست اگر بگوییم سازه “آب‌انبار”، از شاهکارهای منحصر به فرد معماران ایرانی است که هنوز شاید در برخی نقاط این مرز و بوم مورد استفاده اهالی بوده و یا حداقل بنای تاریخی آن پابرجا مانده‌ باشد.

آب انبار شیر چهارسوق تربت حیدریه، که توسط برخی تصرف شده بود، بعد از سال‌ها تلاش دستگاه‌های متولی و در راس آن اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و دفتر امام جمعه (متولی اصلی بنا) شهر، رفع تصرف شده و به زودی از آن به عنوان یک مکان گردشگری رونمایی خواهد شد.

این اثر در ورودی یکی از بازارهای قدیمی تربت‌حیدریه واقع است که به همین دلیل به این مجموعه اقتصادی بازار شیر چهارسوق گفته می‌شود.

آب‌انبار شیر چهارسوق

علی محمدی افزود: پاشیر آب انبار که محل قرار گرفتن شیر آب و عموما از جنس برنج و متصل به مخزن آب انبار بوده است که برداشت آب از این قسمت با کوزه و سایر ظروف انجام می شده و ساخت آن به صورت چهارضلعی است که سکوهایی نیز برای نشستن در ۲ سمت پاشیر تعبیه شده‌ است.

وی گفت: کانال‌هایی نیز برای ورود و خروج آب به همراه ۲ هواکش در ضلع شمالی و جنوبی برای تهویه هوا و پیشگیری از گندیدگی آب وجود داشته که به تدریج و به دلیل ساخت و سازهای غیرمجاز، هواکش‌ها در داخل مغازه‌های فوقانی آن قرار گرفته و کانال‌ها نیز خراب شده‌است.

رییس اداره میراث فرهنگی تربت‌ حیدریه با بیان اینکه طبق اسناد تاریخی موجود، ۲۴ ساعت از آب قنات محمدیه وقف این آب‌انبار بوده و به اینجا سرریز می‌شده است، افزود: دلیل استحکام و ماندگاری این بنای کهن نیز استفاده از ملات ساروج در ساخت آن بوده است.

محمدی تصریح کرد: در طول سالیان، اهالی منطقه از راه ورودی بادگیر آب انبار، اقدام به تخلیه زباله و نخاله در درون آن می‌کردند اما بعد از رفع تصرف، در قدم نخست عملیات تخلیه زباله‌ها و نخاله‌ها از داخل آن در دستور کار قرار گرفت.

وی با بیان اینکه بنا وقفی و موقوفات آن علاوه بر مرمت این بنا، باید صرف مسجد جامع شود که از این حیث متولی کنونی آن، دفتر امام جمعه است، گفت: در سال‌های اخیر، ورودی آب‌انبار به یک واحد صنفی قصابی تبدیل شده که با حمایت و پیگیری دفتر امام جمعه، اداره اوقاف، دادگستری، فرمانداری، شهرداری و شورای شهر از این بنا رفع تصرف شده است.

محمدی تصریح کرد: از آنجا که آب‌انبار از وقفیات مسجد جامع است، با مشارکت میراث فرهنگی، دادستانی شهرداری، شورای شهر، دفتر امام جمعه، اوقاف و البته به پیشنهاد میراث فرهنگی با مشارکت بخش خصوصی، تبدیل این بنا به مکانی با کاربری فرهنگی در اولویت است.

وی تصریح کرد: طبق برآورد اولیه با صرف مبلغی نزدیک به ۱۰ میلیارد ریال این بنای تاریخی می‌تواند به یک مجموعه فرهنگی گردشگری تبدیل شود.

آب انبار یادگار دوران ناصرالدین شاه

مالک مغازه قصابی مستقر در ورودی آب‌انبار، به خبرنگار ایرنا گفت: از زمان ناصرالدین شاه قاجار تاکنون اجداد من در همین مکان به شغل قصابی مشغول بوده اند و البته در رژیم گذشته گروهی آمده و دیوار بنا را برش زدند، اما گویا دریافته بودند که به کار میراث فرهنگی نمی‌آید و آنرا به حال خود رها کردند.

عباس کریمیان ملک آب‌انبار را وقفی دانست و افزود: اجاره مغازه ما از ۵۰ هزار ریال در سال شروع شده و اکنون به سالی ۲۰ میلیون ریال رسیده‌است.

محمد قانعی رودمعجنی، دبیر بازنشسته و مولف کتاب “تاریخ تربت‌حیدریه با تکیه بر نقش اسحاق‌خان قرایی” به خبرنگار ایرنا گفت: درست است که آب انبار به دستور اسحاق‌خان ساخته شده، اما معمار آن مشخص نیست زیرا در آن دوران چنین بناهایی آن قدر مهم نبوده است که سندی از سازنده آن بر جای مانده‌ باشد.

آب‌انبار شیرچهارسوق فاقد وقف‌نامه است

یکی از نوادگان اسحاق‌خان قرایی تاریخ ساخت آب‌انبار را به سال ۱۲۱۱ دانست و گفت: آب‌انبار درآمدی نداشته که بگوییم درآمد حاصل از آن وقف مسجد یا به اداره اوقاف سپرده شده است و لذا یک مکان عام‌المنفعه یا “وقف‌عام” بود و همه مجاز به استفاده از آن بودند.

محمدکریم کاظمی‌قرایی به خبرنگار ایرنا افزود: البته شاید موقوفاتی برای آب‌انبار وقف شده‌باشد، اما هیچ سند معتبری دال بر وجود وقف‌نامه آب‌انبار موجود نیست.

وی در خصوص بانی اولیه آب‌انبار شیر چهارسوق گفت: در سال ۱۲۱۱ هجری قمری، اسحاق‌خان شهر تربت‌حیدریه را بنا گذاشت که ابتدا نام “تربت‌ قرایی” را برای آن برگزید و در همان سال اقدام به ساخت حمام، مسجد، مدرسه علمیه، ارگ، آب‌انبار و چهار بازار سرپوشیده در داخل شهر کرد که در یک چهارراه، یکدیگر را قطع می‌کردند.

وی افزود: واژه شیر چهار سوق در واقع همان چهارراهی است که چهار بازار یاد شده در این محل به هم ختم می شدند که امروز هیچ رد و نشانی از این بازارها نیست.

کاظمی‌قرایی با بیان اینکه آب‌انبار تا ۱۰۰ سال قبل آباد بوده است، افزود: با توجه به استحکام بنا، با وجود گذشت ۲۳۰ سال از ساخت آن، هنوز هیچ خللی در ارکان آن به وجود نیامده است.

مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.